Hình ảnh chiếc áo bà ba mộc mạc gắn liền với những người dân Nam Bộ hiền lành, chất phác, đậm nghĩa tình.
Quê hương tôi miền Nam yêu dấu
Áo bà ba duyên dáng thân thương
Khi tôi chào đời qua đôi mắt
Áo bà ba mẹ tôi đã mặc
Áo bà ba có từ đâu ta
Nghe nói ở tận phương trời xa
Đến quê tôi sông nước hiền hòa
Áo thấm đẫm tâm hồn dân Việt
Nghe từ thuở khai hoang lập ấp
Áo dài vạt lửng nút bên hông
Áo biến đổi theo từng năm tháng
Tới nay thêm nón lá khăn rằn
Áo rách vá vai hành trình lịch sử
Lúc sơ khai miền đất phương Nam
Miền đất mới đầu tiên tạo tác
Nay ba miền đất nước tỏa lan
Từ vải thô ngày xưa thân thẳng
Các thời kỳ áo được cách tân
Vẫn giữ nét đẹp xinh gái Việt
Rất nhu mì mà rất thanh xuân
Áo đã chiết lưng eo thon thả
Tay ráp lăng ôm sát bờ vai
Vải lụa gấm mượt mà duyên dáng
Áo bà ba lụa Ý dáng dài
Miền quê em sông nước mênh mông
Những bông sen bông súng lục bình
Trên đồng lúa đang thì con gái
Em dịu dàng áo cánh* đẹp xinh
Áo với người sống đời lam lũ
Chốn quê nghèo mái rạ đơn sơ
Nón lá nghiêng bờ vai thon nhỏ
Cô gái miền Tây tuổi mộng mơ
Áo đã thấm mồ hôi vất vả
Trên cánh đồng lúa chớm đơm bông
Hương con gái hoà hương lúa mới
Em xinh tươi như đó sen hồng
Khi em mặc chiếc áo bà ba
Nhìn em duyên dáng quá mặn mà
Gạo thơm tấm mẳn da con gái
Anh thương em nhiều cái nết na
Áo bà ba đi vào lịch sử
Những tháng năm giặc chiếm miền Nam
Dân ta sống kiếp đời nô lệ
Xiềng xích ngày đêm nước mắt tràn
Phụ nữ Việt noi gương Trưng-Triệu…
Đồng khởi tiến công dậy đất trời
Bà Ba Định danh lừng bốn bể
Cầm quân thắng giặc như chẻ tre
Là cháu con hai bà Trưng-Triệu
Quân tóc dài đồng khởi Bến Tre
Tác giả Trương Hòa Bình
Vẫn còn nhớ một thời khói lửa
Áo bà ba hỏa tuyến dân công
Các chị bao ngày đêm gian khổ
Cáng thương tải đạn cứu non sông
Áo bà ba gọn gàng thon thả
Cô giao liên tuyến lửa đưa quân
Màn đêm xuống đường ra mặt trận
Đạn bom thù chẳng ngại gian truân
Em du kích bà ba tay súng
Khăn rằn quấn cổ nón tai bèo
Cùng hành quân theo anh chiến dịch
Mẹ già mong đợi chốn quê nghèo
Máu đã thấm trên từng tấc đất
Từ rừng sâu cho tới bưng biền
Hồn liệt nữ anh linh sông núi
Áo bà ba sống khôn thác thiêng
Ngày chiến thắng tưng bừng đất nước
Thống nhất non sông hạnh phúc trào
Ba mươi tháng tư ngày lịch sử
Thành phố Bác Hồ rợp cờ sao
Nay đất nước vào mùa xuân mới
Áo bà ba cùng với áo dài
Dệt ca khúc hồn quê bản sắc
Việt Nam mình hướng tới tương lai./.
TRƯƠNG HÒA BÌNH
* Áo cánh: tên gọi khác của áo bà ba
Không biết tự bao giờ nhắc đến áo bà ba người ta nghỉ ngay đến vẻ đẹp thuần hậu, mộc mạc, dịu dàng của người phụ nữ Nam Bộ.
Ngược dòng lịch sử, trở về mảnh đất Nam bộ thủa sơ khai, cũng là tìm về gốc tích của chiếc áo bà ba. Không như người Bắc mặc váy, yếm hay áo tứ thân... bộ y phục thường ngày của người Nam bộ thế kỷ XVIII là áo ngắn và quần dài. Về sau đến thế kỷ XIX đã có sự cải tiến quan trọng cho bộ y phục ban đầu ấy thành bộ y phục thông dụng mà chúng ta thấy ngày nay đó là bộ quần áo có tên bà ba. Nhưng cũng có người lại cho rằng bộ bà ba Nam bộ phỏng theo y phục của các nước lân cận nhờ quá trình giao lưu văn hoá. Cụ thể hơn đó là kiểu trang phục của người "Ba Ba"- một nhóm người Hoa sống trên đảo Pi-nang thuộc Malaysia ngày nay. Tuy nhiên, chúng ta phải luôn khẳng định một điều rằng dù xuất xứ như thế nào thì bộ bà ba đen, khăn rằn và nón lá đã kết hợp với nhau trở thành nét biểu trưng đặc sắc cho vẻ đẹp tâm hồn, vẻ đẹp văn hoá của người phụ nữ Nam bộ nói riêng và người phụ nữ Việt Nam.
Áo bà ba vốn là áo không cổ. Thân áo phía sau may bằng một mảnh vải nguyên, thân trước gồm hai mảnh, ở giữa có hai dải khuy cài chạy dài từ trên xuống. Áo chít eo, xẻ tà vừa phải ở hai bên hông. Độ dài của áo chỉ trùm qua mông, gần như bó sát thân. Áo kết hợp với chiếc quần đen dài chấm cổ chân hoặc gót chân đã làm đẹp thêm hình hài vóc dáng của người phụ nữ với chiếc lưng ong nhẹ nhàng, thanh thoát, mềm mại.
Nếu so với các trang phục truyền thống trong và ngoài nước, thì có lẽ áo bà ba Nam bộ là bộ trang phục đơn giản nhất. Sự khiêm tốn này phù hợp với quan điểm sống của người Việt luôn đề cao sự giản dị, nền nã. Chỉ thế thôi nhưng nó đã dệt nên những bản hoà tấu nhẹ nhàng trầm bổng nối hai bờ quá khứ và hiện tại, làm nao lòng bao lữ khách qua đây.
Thủa xa xưa áo theo người đi đánh giặc, giữ nước, giữ nhà , cùng Bà Định, Bà Điểm, cùng đội quân tóc dài trong phong trào Đồng Khởi, làm nên câu hát du dương: "Chiếc áo bà ba trên dòng sông thăm thẳm. Thấp thoáng con xuồng bé nhỏ đến mong manh. Nón lá đội nghiêng coi thường con sống dữ. Hậu Giang ơi em vẫn đẹp ngàn đời". Ngày nay, ta có thể thấy họ - những người con gái Nam bộ ấy đảm đang khi ra đồng, mềm mại trên những chuyến đò ngang, thấp thoáng đâu đây bên những rặng dừa, gió tung tà áo trên những chiếc cầu tre lắt lẻo hay bay bổng trong điệu hò điệu lý.
Áo là biểu tượng, là tâm hồn, là kết tinh của quê hương xứ sở, là hồn Việt trải qua mấy trăm năm kể từ khi cha ông ta khai phá mảnh đất phương Nam. Nhưng ngày nay cái đẹp thuần khiết ấy, những sắc màu dung dị ấy đang mai một dần đi. Cổ tròn, cổ tim hoặc cổ thìa vốn là đặc trưng của áo bà ba nhưng giờ đây dưới bàn tay biến tấu của các nhà thiết kế hoặc do sở thích cá nhân, cổ áo khi thấp, khi cao, khi trễ nải, lúc hình vuông, hình lá, lúc khoét rộng hở hang. Độ dài rộng ngắn hẹp của áo ư? Tuỳ thích! Ta biết đặc điểm của miền đất Nam bộ là nhiều kênh rạch sông nước, thừa nắng gió nên phải chít eo và xe tà thấp thôi để dù có đi làm hoặc đi chơi nắng gió sông nước chỉ đủ làm tung nhẹ tà áo mà không để làm mất đi vẻ e ấp kín đáo của người phụ nữ. Nhưng giờ đây người ta chít eo cao lên, vạt áo xe thật dài, xẻ thật cao gần về phía nách. Chắc để hở chút eo, chút lườn cho bắt mắt chăng?
Y phục xưa thường nhuộm màu đen, màu nâu, bằng lá bàng, vở cây đà, cây cóc hoặc trái dưa nưa (makloer). Từ một bộ bà ba đen ban đầu, theo thời gian sở thích và nếp sinh hoạt thay đổi dần dần nó được hoàn thiện thêm với đủ các cung bậc trầm bổng của màu sắc, hoạ tiết, hoa văn. Nhiều nhà thiết kế, nhà tạo mẫu có tâm huyết, muốn kế thừa và phát huy truyền thống của trang phục đã có những cải tiến, phá cách thành công để áo bà ba không những sống trong đời sống hàng ngày mà nó còn sống trên sân khấu thời trang, hoà nhịp cùng tiết điệu của cuộc sống hiện đại cùng bạn bè năm châu.
Nhưng lại cũng có không ít mẫu mang những kiểu dáng, pha lẫn hoạ tiết, màu sắc, được cải biến một cách tuỳ tiện nếu không muốn nói là lố lăng, làm giảm thậm chí mất đi cái đẹp tự thân của bộ bà ba truyền thống (điều này ít nhiều xã xảy ra với áo dài, áo tứ thân, những kiểu trang phục của dân tộc ít người...), hình ảnh bộ bà ba đen nguyên sơ dân dã trở nên nhiều hình nhiều vẻ, loè loẹt sắc màu, thêu thùa biết bao hoa lá rồng phượng. Khí hậu Nam bộ nóng nắng quanh năm nên áo được may bằng chất liệu mềm, mát, thanh mảnh, nay được may bằng những gấm những nhung.
Các nhà thiết kế, nhà tạo mốt, trước khi thực thi những ý tưởng sáng tạo nào đó nên chăng hãy để tâm một chút tìm hiểu lịch sử, phong tục, phong cách sống, quan niệm về cái Chân-Thiện-Mỹ của mỗi bộ y phục, mỗi dân tộc, mỗi xứ sở, để nắm được cái hồn, cái nét đặc trưng của bộ y phục gốc để từ đó sẽ có những sự biến tấu, cải biên phù hợp, không lạm dụng mà vẫn kế thừa bản sắc văn hoá của dân tộc. Với áo bà ba nên chăng hãy chọn những hoạ tiết hoa văn mềm mại, dịu dàng, những màu sắc tươi mới vừa phải đủ để hoà vào vườn hoa thời trang nhưng không làm mất đi vể đẹp riêng của áo?
Áo bà ba là di sản văn hóa gì?
Áo bà ba được xem như một trang phục đặc trưng của người dân sông nước Nam bộ. Bên cạnh sự gần gũi và sự thân thương, áo bà ba đã thành một di sản văn hóa phản ánh tinh thần thẩm mỹ mà tổ tiên để lại cho con cháu hôm nay. Festival Áo bà ba được chọn làm điểm nhấn cho dịp kỷ niệm 20 năm thành lập tỉnh Hậu Giang.
Áo bà ba có cấu tạo như thế nào?
Áo bà ba vốn là áo không cổ. Thân áo phía sau may bằng một mảnh vải nguyên, thân trước gồm hai mảnh, ở giữa có hai dải khuy cài chạy dài từ trên xuống. Áo chít eo, xẻ tà vừa phải ở hai bên hông. Độ dài của áo chỉ trùm qua mông, gần như bó sát thân.
Áo bà ba xuất hiện khi nào?
Chiếc áo bà ba xuất hiện vào nửa đầu thế kỷ 19, được Trương Vĩnh Ký cách tân từ áo của người dân đảo Penang (người Malaysia gốc Hoa) cho phù hợp với người Việt.
Chiếc áo bà ba màu gì?
Cấu tạo của áo bà ba Ban đầu, áo bà ba thường được người nông dân mặc nên có những màu đen và màu nâu, chất liệu thô, nhanh khô để tiện lợi hơn. Những chiếc áo của tầng lớp quý tộc, nhà giàu thì sẽ dùng vải lụa tơ tằm hay gấm để may, với bảng màu cực đa dạng.