BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI VŨ THỊ BỐN VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP ĐÓNG VAI TRONG DẠY - HỌC PHẦN “CÔNG DÂN VỚI PHÁP LUẬT” Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG LƯƠNG TÀI 2, BẮC NINH Chuyên ngành: Lí luận và Phƣơng pháp giảng dạy Giáo dục Chính trị Mã số: 60.14.01.11 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Nguyễn Văn Cƣ Hà Nội, 5/2017 LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn thạc sỹ này, tôi đã nhận được rất nhiều sự giúp đỡ của các cơ quan, tổ chức, cá nhân. Trước tiên, em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới Ban chủ nhiệm khoa, các thầy cô giáo khoa Giáo dục chính trị - Giáo dục công dân, trường Đại học sư phạm Hà Nội đã giảng dạy và hướng dẫn giúp đỡ em hoàn thành tốt nhiệm vụ của khoá học. Đặc biệt, e xin chân thành cảm ơn thầy giáo – PGS.TS. Nguyễn Văn Cư đã tận tình hướng dẫn, chỉ bảo giúp đỡ em trong quá trình nghiên cứu khoa học, hoàn thành luận văn. Tác giả cũng xin bày tỏ lòng biết ơn tới các phòng, ban Trường Đại học sư phạm Hà Nội, Ban Giám hiệu Trường THPT Lương Tài 2, Bắc Ninh đã tạo điều kiện giúp đỡ trong quá trình học tập và nghiên cứu. Xin chân thành cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp, gia đình đã động viên, giúp đỡ, tạo điều kiện cho bản thân hoàn thành tốt nhiệm vụ khoá học. Hà Nội, tháng 6 năm 2017 Tác giả Vũ Thị Bốn DANH MỤC CÁC CỤM TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Diễn giải THPT Trung học phổ thông GDCD Giáo dục công dân SGK Sách giáo khoa GV Giáo viên HS Học sinh GDCT Giáo dục chính trị GD - ĐT Giáo dục đào tạo ĐHSP Đại học sư phạm PPDH Phương pháp dạy học PPĐV Phương pháp đóng vai TN Thực nghiệm ĐC Đối chứng CNH, HĐH Công nghiệp hoá, hiện đại hoá NCGD Nghiên cứu giáo dục NXB Nhà xuất bản MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................................... 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................................ 1 2. Lịch sử nghiên cứu............................................................................................................. 2 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu ..................................................................................... 5 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ..................................................................................... 5 5. Khách thể nghiên cứu ........................................................................................................ 6 6. Giả thuyết khoa học ........................................................................................................... 6 7. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................................... 6 8. Những luận điểm cơ bản và đóng góp của luận văn .......................................................... 6 9. Cấu trúc của luận văn......................................................................................................... 7 NỘI DUNG ........................................................................................................................... 8 CHƢƠNG 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC VẬN DỤNG PHƢƠNG PHÁP ĐÓNG VAI TRONG DẠY HỌC MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN ..................... 8 1.1. Cơ sở lí luận của việc vận dụng phương pháp đóng vai trong dạy học môn GDCD. ..... 8 1.1.1. Quan niệm về đóng vai, phương pháp đóng vai, phương pháp đóng vai trong dạy học môn GDCD. ........................................................................................................................... 8 1.1.2. Sự cần thiết của việc vận dụng phương pháp đóng vai trong dạy học phần “ công dân với pháp luật”. ...................................................................................................................... 17 1.2. Cơ sở thực tiễn việc vận dụng phƣơng pháp đóng vai trong dạy học phần “ công dân với pháp luật” ở trƣờng THPT Lƣơng Tài 2, tỉnh Bắc Ninh. ................................ 22 1.2.1. Vài nét về trường THPT Lương Tài 2, tỉnh Bắc Ninh. .............................................. 22 1.2.2. Thực trạng việc sử dụng phương pháp đóng vai trong dạy- học phần “công dân với pháp luật” ở trường THPT Lương Tài 2, tỉnh Bắc Ninh...................................................... 24 Tiểu kết chƣơng 1 .............................................................................................................. 30 Chƣơng 2: NGUYÊN TẮC VÀ BIỆN PHÁP VẬN DỤNG PHƢƠNG PHÁP ĐÓNG VAI TRONG DẠY HỌC PHẦN “CÔNG DÂN VỚI PHÁP LUẬT” Ở TRƢỜNG THPT LƢƠNG TÀI 2, TỈNH BẮC NINH. ..................................................................... 31 2.1. Nguyên tắc vận dụng phƣơng pháp đóng vai trong dạy học phần “công dân với pháp luật” ở trƣờng THPT Lƣơng Tài 2, tỉnh Bắc Ninh. .............................................. 31 2.1.1. Phương pháp đóng vai phải đảm bảo mục tiêu môn học. .......................................... 31 2.1.2. Phương pháp đóng vai phải phù hợp với đối tượng học sinh, điều kiện hoàn cảnh xã hội. ....................................................................................................................................... 33 2.1.3. Phương pháp đóng vai phải đảm bảo định hướng phát triển năng lực của học sinh. 35 2.2. Biện pháp vận dụng phƣơng pháp đóng vai trong dạy học phần “công dân với pháp luật” ở trƣờng THPT Lƣơng Tài 2, tỉnh Bắc Ninh. .............................................. 39 2.2.1. Biện pháp chuẩn bị phương pháp đóng vai trong dạy học phần “công dân với pháp luật”. ..................................................................................................................................... 39 2.2.2. Biện pháp tổ chức thực hiện phương pháp đóng vai trong dạy học phần “Công dân với pháp luật”. ...................................................................................................................... 46 2.2.3. Kiểm tra, đánh giá trong dạy học phần “công dân với pháp luật” theo phương pháp đóng vai................................................................................................................................ 54 Tiểu kết chƣơng 2 .............................................................................................................. 57 Chƣơng 3. THỰC NGHIỆM VẬN DỤNG PHƢƠNG PHÁP ĐÓNG VAI TRONG DẠY HỌC PHẦN "CÔNG DÂN VỚI PHÁP LUẬT" Ở TRƢỜNG THPT LƢƠNG TÀI SỐ 2, TỈNH BẮC NINH ............................................................................................ 59 3.1. Kế hoạch thực nghiệm ................................................................................................ 59 3.1.1. Mục đích thực nghiệm ............................................................................................... 59 3.1.2. Giả thuyết thực nghiệm.............................................................................................. 59 3.1.3. Đối tượng thực nghiệm .............................................................................................. 59 3.1.4. Thời gian, địa điểm và tiến trình thực nghiệm ........................................................... 60 3.1.5. Phương thức thực nghiệm .......................................................................................... 60 3.2. Tổ chức thực nghiệm .................................................................................................. 61 3.2.1. Những nội dung khoa học cần thực nghiệm .............................................................. 61 3.2.2. Điều kiện và môi trường thực nghiệm ....................................................................... 61 3.2.3. Thiết kế bài giảng thực nghiệm ................................................................................. 62 3.3. Kết quả thực nghiệm ..................................................................................................... 86 3.3.1. Kết quả thu được khi chưa có tác động thực nghiệm. ............................................... 86 3.3.2. Kết quả kiểm tra sau khi tiến hành thực nghiệm ....................................................... 87 3.3.3. Kết quả thăm dò học sinh về mức độ hứng thú trong giờ học sau thực nghiệm ....... 90 3.4.1. Đối với đội ngũ giáo viên .......................................................................................... 91 3.4.2. Đối với học sinh ......................................................................................................... 93 3.4.3. Đối với các cấp quản lý ............................................................................................. 94 3.4.4. Tạo điều kiện xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật cho quá trình dạy học ..................... 94 3.4.5. Thường xuyên tổ chức các chương trình tập huấn, đánh giá, trao đổi, chia sẻ kinh nghiệm về phương pháp dạy học. ........................................................................................ 95 Tiểu kết chƣơng 3 ............................................................................................................. 96 KẾT LUẬN CHUNG ......................................................................................................... 97 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... 99 PHỤ LỤC.......................................................................................................................... 103 DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Nhận thức của giáo viên về vai trò môn GDCD. ........................... 24 Bảng 1.2. Nhận thức của học sinh về vai trò của môn GDCD đối với việc hình thành và phát triển nhân cách. ............................................................. 25 Bảng 1.3. Sự cần thiết sử dụng phương pháp đóng vai trong dạy – học phần “ công dân với pháp luật”. ................................................................... 26 Bảng 1.4. Nhận thức của học sinh về sự cần thiết của việc sử dụng phương pháp đóng vai trong dạy – học phần “ công dân với pháp luật”......... 26 Bảng 1.5. Kết quả tìm hiểu việc sử dụng các phương pháp dạy học của giáo viên....27 Bảng 1.6. Mức độ sử dụng các phương pháp dạy học của giáo viên qua ý kiến học sinh.......................................................................................... 28 Bảng 3.1. Kết quả kiểm tra ban đầu của hai lớp thực nghiệm và hai lớp đối với bài kiểm tra lý thuyết....................................................................... 86 Bảng 3.2. Kết quả kiểm tra ban đầu của hai khối lớp thực nghiệm và đối chứng bài kiểm tra thực hành vận dụng. .............................................. 87 Bảng 3.3. Kết quả kiểm tra sau khi dạy thực nghiệm lần 1 bài kiểm tra kiến thức lí thuyết.......................................................................................... 87 Bảng 3.4. Kết quả kiểm tra sau khi dạy thực nghiệm lần 1 bài kiểm tra thực hành vận dụng:...................................................................................... 88 Bảng 3.5. Kết quả kiểm tra sau khi dạy thực nghiệm lần 2 bài kiểm tra kiến thức lí thuyết.......................................................................................... 89 Bảng 3.6. Kết quả kiểm tra sau khi dạy thực nghiệm lần 2 bài kiểm tra thực hành vận dụng:...................................................................................... 89 Bảng 3.7. Mức hộ hứng thú của học sinh trong giờ học có vận dụng phương pháp đóng vai (xem câu hỏi 4 - Phụ lục 2) ........................................... 90 Bảng 3.8. Mức độ hứng thú của học sinh trong giờ học không vận dụng PPĐV (Câu hỏi 5 - Phụ lục 2) .............................................................. 91 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong thời đại ngày nay, với sự phát triển của khoa học - công nghệ, sự mở rộng của nền kinh tế tri thức, giáo dục và đào tạo phải có những điều chỉnh, đổi mới cho phù hợp, trong đó đặc biệt là đổi mới về phương pháp dạy học. Dạy học không đơn thuần là việc truyền thụ tri thức mà là quá trình điều khiển, định hướng, tổ chức nhận thức của người học, giúp người học chủ động, tích cực trong việc chiếm lĩnh kiến thức, rèn luyện, thực hành kỹ năng và khả năng ứng dụng linh hoạt vào thực tiễn. Phương pháp dạy học của giáo viên là yếu tố cơ bản, hàng đầu quyết định phương pháp học tập của học sinh cũng như chất lượng thực sự của việc dạy và học. Những năm gần đây, các bộ môn nói chung, môn GDCD nói riêng có sự đổi mới toàn diện, từ chương trình, nội dung sách giáo khoa đến phương pháp dạy học. Với môn GDCD, Bộ giáo dục chỉ rõ: Dạy học môn GDCD không đơn giản là truyền thụ tri thức mà phải hình thành tình cảm, niềm tin đạo đức, pháp luật và nhất là hình thành hành vi thói quen đạo đức pháp luật ở mỗi học sinh. Cần tránh lối dạy thiên về lí thuyết khô khan, xa rời thực tiễn. Cần tổ chức các hoạt động học tập đa dạng. Qua hoạt động mà khai thác những chất liệu cuộc sống và vốn kinh nghiệm đã có của bản thân mỗi học sinh, giúp học sinh thấu hiểu nội dung, rèn luyện thái độ, bổn phận, niềm tin, thực hành các chuẩn mực giá trị và mẫu hành vi tích cực mà bài học đặt ra. Chương trình GDCD lớp 12, phần “công dân với pháp luật” là những kiến thức cơ bản về pháp luật, rất thích hợp cho việc dạy học bằng phương pháp đóng vai - một phương pháp dạy học tích cực. Phương pháp đóng vai không chỉ giúp các em học tập hứng thú, sôi nổi, với những tri thức pháp luật, một số chuẩn mực hành vi, các quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân trong một số lĩnh vực của đời sống xã hội mà còn góp phần tích cực vào việc giáo dục cho học sinh ý thức và trách nhiệm của người công dân, hình thành và 1 phát triển ở học sinh những phẩm chất và năng lực cần thiết, giúp các em chủ động, tự tin trong học tập, trong cuộc sống riêng và trong giao tiếp xã hội. Trường THPT Lương Tài 2, tỉnh Bắc Ninh, mới được thành lập 17 năm, với đội ngũ giáo viên trẻ, có lòng nhiệt tình, say mê nghề nghiệp. Nhưng trong quá trình dạy học, vì nhiều lí do khác nhau như thói quen dạy học bằng phương pháp truyền thống; giáo viên chưa nhận thức đúng đắn vai trò, vị trí của phương pháp đóng vai trong dạy học môn GDCD; hay do điều kiện cơ sở vật chất,.. của trường mà việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực còn hạn chế, chưa đáp ứng yêu cầu của mục tiêu giáo dục, cho nên chất lượng dạy và học của nhà trường còn chưa hiệu quả. Xuất phát từ những lí do trên, tôi đã lựa chọn đề tài: “Vận dụng phương pháp đóng vai trong dạy - học phần “Công dân với pháp luật” ở trường Trung học phổ thông Lương tài 2, Bắc Ninh” làm luận văn tốt nghiệp cao học chuyên ngành Lý luận và phương pháp dạy học Giáo dục Chính trị. 2. Lịch sử nghiên cứu Phương pháp đóng vai là một trong những phương pháp dạy học tích cực, xung quanh vấn đề này đã có rất nhiều các tác phẩm, các công trình, tài liệu nghiên cứu. Một số công trình tiêu biểu như: - Trong giáo trình, Phương pháp dạy học môn GDCD ở trường THPT, tác giả Đinh Văn Đức, Dương Thị Thúy Nga đã đề cập đến quan niệm về phương pháp đóng vai. Theo hai tác giả: “phương pháp đóng vai mang tính chất tương tác giữa giáo viên và học sinh, giữa học sinh với học sinh, giữa học sinh với môi trường học tập, phương pháp đóng vai là phương pháp tổ chức cho người học thực hành, làm thử một số cách ứng xử nào đó trong một tình huống giả định” [22;169-170]. Tác giả nhấn mạnh, đây là phương pháp dạy học nhằm giúp học sinh suy nghĩ sâu sắc về một vấn đề nào đó. Hai tác giả còn chỉ ra phương pháp 2 dạy học đóng vai rất thích hợp với môn khoa học xã hội nhằm hình thành cho học sinh các kỹ năng lắng nghe, tâm sự người khác cũng như kỹ năng giao tiếp, ứng xử của học sinh. PPĐV trong dạy học môn GDCD khác với phương pháp diễn kịch. Hai tác giả còn chỉ rõ ưu điểm và hạn chế của PPĐV, cách tiến hành PPĐV và nêu ra yêu cầu sư phạm của PPĐV. - Tác giả Lưu Thu Thủy với bài viết, Đổi mới phương pháp dạy học môn GDCD sau năm 2015 theo định hướng phát triển năng lực cho học sinh, đã chỉ rõ: “Đóng vai là một phương pháp dạy học của môn GDCD, PPĐV sẽ giúp cho học sinh có năng lực giao tiếp, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực tư duy phê phán, năng lực sáng tạo” [39;378-382] - Trong cuốn, Lí luận dạy học hiện đại, cơ sở đổi mới mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy học, của tác giả Nguyễn Văn Cường đã coi: “Đóng vai là một phương pháp dạy học thông qua mô phỏng và thường có tính chất trò chơi hay còn gọi là trò chơi đóng vai” [10]. Đồng thời tác giả chỉ ra khái niệm, tiến trình, ưu nhược điểm của trò chơi đóng vai. - Tác phẩm, Dạy và học môn GDCD ở trường THPT, những vấn đề lý luận và thực tiễn, của tác giả Vũ Hồng Tiến, đã chỉ rõ: “PPĐV có ưu điểm gây được hứng thú của học sinh, tạo điều kiện làm nảy sinh óc sáng tạo, giúp cho học sinh rèn luyện thực hành những kỹ năng ứng xử và bày tỏ thái độ hành vi theo chuẩn mực đạo đức và chính trị xã hội” [38;61-63] Tác giả chỉ rõ PPĐV thường được thực hiện thông qua các tiểu phẩm do học sinh tự dàn dựng dưới sự cố vấn, trợ giúp của giáo viên. - Tác giả Phạm Viết Vượng, trong cuốn, Giáo dục học, đã coi: “Sắm vai là một hình thức của PP trò chơi thuộc nhóm các PP thực hành. Nhóm PP thực hành bao gồm: PP luyện tập, PP thực hành thí nghiệm, PP tổ chức thực hiện các bài tập sáng tạo và PP trò chơi. Về PP trò chơi có, trò chơi sắm vai, trò chơi trí tuệ, trò chơi nghệ thuật.Tùy theo nội dung bài học và đặc điểm lứa 3 tuổi học sinh mà người ta khai thác sử dụng các loại trò chơi thích hợp. Trò chơi là một hình thức dạy học nhẹ nhàng, hấp dẫn, lôi cuốn học sinh vào học tập tích cực, vừa chơi vừa học và học tập có kết quả” [44] - Trong tác phẩm, Hướng dẫn thực hành, dạy học ngày nay, tác giả Gheossrey Petty, viết về vấn đề đóng vai, diễn kịch và mô phỏng. Tác giả nhấn mạnh: “Đóng vai có tác dụng trong việc phát triển kỹ năng giao tiếp cho học sinh, tạo cơ hội thực tập kỹ năng trong môi trường được đảm bảo. Đóng vai chỉ diễn ra một lần và khán giả là các bạn xung quanh, dàn cảnh từ thực tế. Đóng vai có ưu điểm làm giảm mặc cảm sân khấu. sợ đứng trước lớp. Lên kế hoạch cho bài tập đóng vai, kịch bản phải được soạn thảo hoàn hảo, mỗi vai diễn có những lời thoại khác nhau” [34;224] Ngoài ra, vấn đề phương pháp đóng vai cũng thu hút được sự quan tâm nghiên cứu của một số luận văn, luận án như: - Lê Thị Ngọc Hà (2015), Sử dụng phương pháp đóng vai trong dạy học Tiếng việt để rèn luyện kỹ năng nói cho học sinh lớp 2, Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục, chuyên ngành Giáo dục học (tiểu học), ĐHSP Hà Nội. - Mai Thị Kim Chi, Vận dụng phương pháp đóng vai trong dạy học lịch sử Việt Nam (Thế kỉ X - giữa thế kỉ XIX), Lớp 10 Trung học phổ thông – chương trình chuẩn, Luận văn thạc sĩ khoa lịch sử, trường Đại học Quốc gia, Hà Nội. - Nguyễn Thành Vinh (2006), Tổ chức dạy học theo quan niệm sư phạm tương tác trong các trường (khoa), cán bộ quán lý giáo dục và đào tạo hiện nay, Luận án tiến sĩ chuyên ngành lý luận và lịch sử sư phạm học, Trường Đại học Sư phạm, Hà Nội. Trên đây là những công trình, nguồn tài liệu quý giá, trong quá trình tìm hiểu, nghiên cứu và viết luận văn, tác giả tham khảo để hoàn thành tốt luận văn “Vận dụng phương pháp đóng vai trong dạy học phần “công dân với pháp luật” ở trường THPT Lương Tài 2, Bắc Ninh”. 4 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu PPĐV và khả năng vận dụng PP này vào dạy học môn GDCD, phần “công dân với pháp luật” ở trường THPT Lương tài 2, tỉnh Bắc Ninh, nhằm góp phần nâng cao chất lượng dạy và học môn GDCD. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Từ mục đích nghiên cứu trên, đề tài có những nhiệm vụ sau: - Thứ nhất, tìm hiểu cơ sở lí luận và thực tiễn của việc vận dụng PPĐV để dạy học môn GDCD phần “Công dân với pháp luật” ở trường THPT Lương tài 2, tỉnh Bắc Ninh. - Thứ hai, đề xuất các nguyên tắc, biện pháp sử dụng PPĐV để dạy học môn GDCD phần “Công dân với pháp luật” ở trường THPT Lương tài 2. - Thứ ba, thực nghiệm PPĐV trong dạy học môn GDCD phần “Công dân với pháp luật”. Qua đó, tác giả đưa ra một số kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả việc vận dụng PPĐV vào dạy học môn GDCD ở trường THPT Lương Tài 2, tỉnh Bắc Ninh. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Phương pháp dạy học thông qua hình thức đóng vai trong dạy học phần “công dân với pháp luật” ở trường THPT Lương tài 2, tỉnh Bắc Ninh. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Nghiên cứu việc vận dụng PPĐV trong dạy học môn GDCD phần “công dân với pháp luật” lớp 12. - Nghiên cứu thực nghiệm ở trường THPT Lương tài 2. 5 5. Khách thể nghiên cứu - Nghiên cứu quá trình dạy học môn GDCD lớp 12 ở trường THPT Lương tài 2, tỉnh Bắc Ninh. 6. Giả thuyết khoa học Nếu vận dụng phương pháp đóng vai trong dạy học môn GDCD phần “công dân với pháp luật” ở trường THPT Lương tài 2, tỉnh Bắc Ninh sẽ phát huy được tính tích cực, chủ động, sáng tạo và phát huy được năng lực giải quyết vấn đề của học sinh trong học tập. Từ đó, nâng cao chất lượng hiệu quả dạy học môn GDCD ở trường THPT Lương tài 2, tỉnh Bắc Ninh. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu Trên cơ sở xác định mục đích, đối tượng nghiên cứu của đề tài,trong quá trình thực hiện khóa luận,tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp nghiên cứu lý luận: phương pháp phân tích; phương pháp tổng hợp; phương pháp so sánh, đối chiếu; phương pháp lịch sử, logic để xây dựng cơ sở lý luận cho đề tài. - Phương pháp nghiên cứu thực tiễn: phương pháp điều tra, phương pháp khảo sát, phương pháp quan sát, phương pháp thống kê... nhằm thu thập thông tin về việc vận dụng PPĐV và xử lý các thông tin đó một cách hiệu quả nhất. 8. Những luận điểm cơ bản và đóng góp của luận văn - Luận văn khảo sát, đánh giá thực trạng và đề xuất các nguyên tắc, biện pháp sử dụng PPĐV trong dạy và học môn GDCD, phần “Công dân với pháp luật” ở trường THPT Lương tài 2, Bắc Ninh. - Luận văn hoàn thành góp phần làm sáng tỏ hơn về phương pháp dạy học đóng vai và cung cấp cơ sở lý luận cho việc vận dụng phương pháp đóng vai vào quá trình dạy học môn GDCD nói chung, phần “công dân với pháp luật” nói riêng nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả của dạy và học bộ môn. 6 - Luận văn hoàn thành sẽ góp phần nhỏ bé vào quá trình đổi mới phương pháp dạy học nói chung và phương pháp dạy học bộ môn GDCD nói riêng ở trường THPT Lương tài 2, Bắc Ninh. 9. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận văn gồm có 3 chương. Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc vận dụng PPĐV trong dạy học môn GDCD. Chương 2: Nguyên tắc và biện pháp vận dụng PPĐV trong dạy - học phần „công dân với pháp luật‟ ở trường THPT Lương tài 2, tỉnh Bắc Ninh. Chương 3: Thực nghiệm vận dụng PPĐV trong dạy - học phần “công dân với pháp luật” ở trường THPT Lương Tài 2, tỉnh Bắc Ninh. 7 NỘI DUNG CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC VẬN DỤNG PHƢƠNG PHÁP ĐÓNG VAI TRONG DẠY HỌC MÔN GIÁO DỤC CÔNG DÂN 1.1. Cơ sở lí luận của việc vận dụng phƣơng pháp đóng vai trong dạy học môn GDCD. 1.1.1. Quan niệm về đóng vai, phương pháp đóng vai, phương pháp đóng vai trong dạy học môn GDCD. * Quan niệm về đóng vai: Theo từ điển tiếng việt của Hoàng Phê: “ Đóng vai là thể hiện nhân vật trong kịch bản lên sân khấu hay màn ảnh bằng hành động, nói năng như thật. Khi một vấn đề, một chủ đề nào đó trong cuộc sống hiện thực được xây dựng thành một vở kịch thì đó được gọi là kịch bản, nhưng để thể hiện nội dung kịch bản đó, người diễn viên phải đảm nhận sắm vai một nhân vật và biểu diễn vai đó, quá trình đó được gọi là đóng vai” [35;337]. Đóng vai mà thông dụng nhất, phổ biến nhất là đóng kịch đã được sử dụng trong lớp học và cho thấy hiệu quả đạt được rất cao nếu có sự chuẩn bị thật chu đáo. Đóng vai, cũng có thể hiểu là bất cứ hoạt động nói nào trong đó hoặc là bạn đang mượn vai trò của người khác, hoặc là bạn vẫn là mình nhưng tưởng tượng mình đang ở trong một tình huống không có thật nào đó. Đóng vai được áp dụng trong hoạt động dạy học nhằm mục đích nâng cao hiểu biết về tri thức, kỹ năng, thái độ của người học để đạt được đến mục tiêu dạy học. Trong mọi hoạt động, bằng việc nhập vai vào các nhân vật, người học sẽ chủ động tìm hiểu, chiếm lĩnh kiến thức và được hoạt động trực tiếp trong suốt quá trình đóng vai. Đóng vai là một trò chơi, trò chơi đóng vai, trong đó giáo viên đảm nhiệm phần kịch bản, là đạo diễn, còn học sinh sẽ thể hiện các vai diễn đã có trong kịch bản. Sự tham gia, hoạt động nhập vai trực tiếp của 8 người học trong suốt quá trình đóng vai không những giúp người học khắc sâu kiến thức mà còn thông qua đó, người học có cơ hội hình thành kinh nghiệm cá nhân, vận dụng vào thực tiễn. Đóng vai thông qua trò chơi hay đóng vai theo các nhân vật trong các câu chuyện, tình huống được thực hiện trên lớp hoặc ở nhà chính là những hoạt động đơn giản, đầu tiên, bước đầu làm quen và thể hiện phương pháp đóng vai. Sự nhập vai đó, khi tham gia vào quá trình dạy học, có sự tương tác giữa giáo viên và học sinh, nó trở thành một phương pháp phổ biến và mang lại hiệu quả cao. Trên cơ sở đóng vai, người học được thực hiện các vai diễn được thể hiện năng lực của mình, tác động đến tư duy, tình cảm, thái độ. Đóng vai, học sinh được hóa thân thành người khác, trong những tình huống giả định để các em được trải nghiệm và nói hộ các nhân vật các em đang đóng vai. Các em sẽ biết mình phải nói gì, nói bằng giọng điệu nào, phải có vẻ mặt, động tác tay chân như thế nào là phù hợp. Đóng vai là tạo cơ hội cho các em có môi trường, tình huống, nhu cầu, cảm hứng để rèn luyện kỹ năng nói, kỹ năng giao tiếp, ứng xử. Thông qua các “vai diễn” học sinh được bộc lộ khả năng tự nhận thức, khả năng tư duy, tự giải quyết vấn đề trong các tình huống thực tiễn đặt ra. Như vậy, có thể nói, đóng vai là sự thể hiện những vai diễn thông qua các tình huống, các câu chuyện, kịch bản phù hợp với nội dung học tập được tổ chức trong hoạt động dạy học nhằm giúp người học hiểu biết sâu rộng hơn các nội dung học tập đã đặt ra, và đạt được mục tiêu của quá trình dạy học. * Quan niệm về phương pháp đóng vai: Để hiểu rõ về phương pháp đóng vai, trước hết chúng ta cần tìm hiểu thế nào là phương pháp. Thuật ngữ “phương pháp” có nguồn gốc tiếng Hy Lạp là: “Methodos” có nghĩa là con đường, cách thức hoạt động nhằm đạt được mục đích nhất định, trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội con người đều cần đến phương pháp. 9 Dạy học là một lĩnh vực hoạt động đặc trưng, bởi cả chủ thể và đối tượng của hoạt động đều là con người. Hoạt động dạy học là quá trình tương tác giữa người giáo viên và học sinh, đó là quá trình chuyển giao xử lí thông tin, định hướng của giáo viên và quá trình thu nhận, xử lí thông tin của học sinh, quá trình dạy học được thực hiện thông qua các phương pháp dạy học. Như vậy, bản chất của quá trình dạy học là việc sử dụng hệ thống phương pháp giảng dạy và phương pháp học tập nhằm thực hiện mục đích, và yêu cầu đặt ra. Trong đó phương pháp dạy học của giáo viên quyết định và tác động đến phương pháp học tập của học sinh. Phương pháp dạy học là cách thức, hoạt động của giáo viên và học sinh nhằm đạt được mục đích của quá trình dạy học. Bên cạnh các phương pháp dạy học truyền thống như phương pháp dạy học thuyết trình, đàm thoại, trực quan... còn có các phương pháp dạy học khác như: phương pháp nghiên cứu, phương pháp dự án, phương pháp dạy học theo nhóm, phương pháp thảo luận..., phương pháp đóng vai là một trong những phương pháp dạy học tích cực. Đóng vai xuất phát từ nghệ thuật kịch, từ lĩnh vực kịch tâm lý. Đến khoảng thế kỷ XIX, nó được vận dụng vào quá trình dạy học, trở thành một phương pháp tương đối phổ biến và mang lại hiệu quả cao. Đầu thế kỷ XX, các nhà xã hội học người Mĩ (Merton, Parsons) sử dụng đóng vai trong việc thành lập các lí thuyết xã hội học. Ngày nay trò chơi đóng vai được sử dụng như một phương pháp dạy học trong nhiều môn học, trước hết là các môn khoa học xã hội. Theo Hilbert Meyes (1987): Đóng vai là một phương pháp dạy học phức hợp nhằm nhận thức hiện thực xã hội. Với sự giúp đỡ của đóng vai, học sinh có thể hiểu được hành động của mình tốt hơn và tác động lên tư duy, tình cảm và hành động của bạn học, giáo viên và những người xung quanh. Đóng vai là một phương pháp dạy học, trong đó người học thực hiện những tình huống hành động được mô phổng (theo các vai) về một chủ đề gắn với thực tiễn, thường mang tính chất trò chơi, trong các tình huống cuộc sống các vấn đề 10 hoặc xung đột được thể hiện. Đóng vai nhằm phát triển năng lực hành động thông qua sự trải nghiệm của chính bản thân người học và thông qua thông tin phản hồi từ những người quan sát. Điểm khác biệt của đóng vai với tư cách là một phương pháp dạy học ở chỗ nó là một hoạt động học tập có kế hoạch, được thiết kế nhằm đạt được những mục tiêu giáo dục cụ thể. Tác giả Trịnh Quang Từ trong bài viết: Phương pháp đóng vai mô hình hóa hoạt động nghề nghiệp trong dạy học các môn khoa học kỹ thuật, trên Tạp chí giáo dục số 100 ( Tháng 3/2004) cũng bàn về phương pháp trò chơi, phương pháp đóng vai, phương pháp dạy học đóng vai mô hình hóa hoạt động nghề nghiệp. Trong đó, tác giả đã chỉ ra trong phương pháp đóng vai trọng tâm là kịch bản đóng vai, tình huống đóng vai mô hình hóa. Hoạt động nghề nghiệp. Quá trình thực hiện đóng vai, học viên tương tác, ràng buộc với nhau theo một kịch bản nhất định phù hợp với mục đích và nhiệm vụ dạy học. Kịch bản đó cho phép và đòi hỏi học viên phải chủ động thể hiện hành động, suy nghĩ của mình như trong một trò chơi chứ không phải như các vai diễn của các kịch bản nghệ thuật. Chính do học viên được chủ động, sáng tạo thể hiện vai diễn như thế nên họ lĩnh hội được nội dung dạy học đã thiết kế trong tình huống với sự hứng thú và nỗ lực rất cao. Bên cạnh đó, các nhà giáo dục học quân sự đưa ra quan điểm: Đóng vai là một phương pháp dạy học tích cực, trong đó giảng viên tái tạo lại nội dung của hoạt động nghề nghiệp tương lai, mô hình hóa các hành động đặc trưng cho hoạt động đó, tổ chức cho học viên sắm vai thực hiện những hành động, thao tác phù hợp với chuẩn mực, hành vi có thực, qua đó hình thành kỹ năng và kinh nghiệm hoạt động nghề nghiệp tương lai. Phương pháp đóng vai được vận dụng chủ yếu ở việc giáo viên xây dựng kịch bản và học sinh là người thực hiện kịch bản thông qua việc diễn các vai có sẵn trong kịch bản. Ngoài ra cũng có cách quan niệm, hiểu khác về phương pháp đóng vai khi học sinh đảm nhận vai trò sáng tạo kịch bản để giải quyết tình huống mở do giáo viên đưa ra. 11 Trong tài liệu bồi dưỡng giáo viên thực hiện chương trình sách giáo khoa lớp 10 THPT, Bộ Giáo dục và Đào tạo (2006) có viết: Đóng vai là phương pháp tổ chức cho người học thực hành “ làm thử” một số cách ứng xử nào đó trong một tình huống giả định. Giáo viên đưa ra những tình huống gợi mở, không cho trước kịch bản, người học sẽ tự sáng tạo kịch bản, lời thoại liên quan đến nội dung kiến thức, thái độ, kỹ năng cần đạt được của bài học để đóng vai. Đây là phương pháp thực hành mang tính chủ động, sáng tạo, gây sự chú ý, thu hút người học tham gia vào bài giảng, từ đó phát triển tư duy, trí tuệ, kỹ năng thực hành, tạo ra bầu không khí sôi nổi cho lớp học, người dạy và người học trở lên thân thiện gần gũi với nhau hơn, giờ dạy đạt hiệu quả cao. Như vậy, phương pháp đóng vai là một phương pháp dạy học giúp học sinh tích cực tham gia, sáng tạo, thể hiện bản thân, hòa nhập vào quá trình dạy học, vào môi trường học tập linh hoạt, năng động. Đóng vai, phân tích tình huống, cách ứng xử, cách giải quyết vấn đề, truyền tải thông tin, thông điệp về kiến thức, kỹ năng, thái độ sẽ tác động sâu sắc đến suy nghĩ và hành động của người dạy và người học. Tuy nhiên, đề phát huy hiệu quả của phương pháp đóng vai, chúng ta cần nhận thấy những mặt ưu điểm và hạn chế của phương pháp này. - Ưu điểm của phương pháp dạy học đóng vai. + Phương pháp đóng vai giúp người học hình thành và phát triển năng lực giao tiếp những kỹ năng ứng xử thực hành trong thực tiễn. Thông qua phương pháp đóng vai người học thể hiện kỹ năng, cách ứng xử, bày tỏ thái độ của mình, tạo ra các mối quan hệ giữa cá nhân với cá nhân, cá nhân với tập thể, từ đó biết cách ứng xử, giải quyết các tình huống trong giao tiếp. Việc tham gia vào các vai diễn, còn giúp người học tự khẳng định bản thân, qua sự đánh giá, nhận xét của giáo viên và các bạn khác. Bên cạnh đó, người học sẽ biết lắng nghe, giải quyết vấn đề, biết quan sát, phê bình, góp ý cho người khác, hình thành và phát triển kỹ năng hợp tác, làm việc theo nhóm. 12 + Phương pháp đóng vai gây được hứng thú và sự chú ý cho người học, tạo điều kiện để người học có thể chủ động, sáng tạo trong việc lĩnh hội kiến thức qua lời nói hoặc việc làm của các vai diễn. Các em được trực tiếp khám phá, tìm tòi tri thức mới, được tự khẳng định và thể hiện năng lực của mình. Tạo cho bầu không khí lớp học sôi nổi, giảm sự căng thẳng trong quá trình dạy học, tạo động lực học tập cho các em. + Góp phần hình thành và phát triển tư duy sáng tạo – tư duy phản biện , năng lực trí tuệ cho người học khi tham gia vào quá trình đóng vai. Người “diễn viên” trên “sân khấu” phải thật nhập tâm, hóa thân vào nhân vật, phải biết phân tích, so sánh, khái quát hóa, linh động trong mọi tình huống để hoàn thành vai diễn một cách xuất sắc .Từ đó hình thành ở các em năng lực tư duy độc lập, khả năng phân tích, giải quyết vấn đề, phát triển trí tuệ, óc sáng tạo, trí tưởng tượng của các em. + Phương pháp đóng vai rèn luyện cho người học tính tự tin, mạnh dạn trước tập thể. Tạo cơ hội thuận lợi để học sinh thể hiện hiểu biết, kỹ năng và cách ứng xử của mình, thể hiện cá tính của mình trước người khác. Đặc biệt khi sử dụng PPĐV trong quá trình dạy học các em sẽ tham gia vào quá trình đóng vai, lôi cuốn được tất cả các học sinh tham gia, ngay cả những học sinh ít nói cũng có dịp thể hiện bản thân một cách thẳng thắn và thoải mái, các em trở nên tự tin hơn, mạnh dạn hơn và trưởng thành hơn. Các em được hóa thân vào nhân vật, được bày tỏ cảm xúc, thái độ, hành vi của mình trước tập thể lớp, được thể hiện năng lực và khả năng của mình, làm cho lớp học thêm sinh động, hiệu quả học tập sẽ rất cao. - Hạn chế của phương pháp đóng vai: + Phương pháp đóng vai là phương pháp dạy học tốn nhiều thời gian, nếu không giao nhiệm vụ về nhà chuẩn bị trước hoặc không sử dụng thường xuyên thì học sinh sẽ bị động trong quá trình thực hiện, dễ ảnh hưởng đến kế hoạch chung của quá trình dạy học. Để thực hiện vai diễn 13 thành công, đòi hỏi phải có sự chuẩn bị chu đáo, người giáo viên cần phải giao nhiệm vụ đóng vai cho từng vai diễn, học sinh tích cực, chủ động mang lại hiệu quả cao trong giờ học. + Khả năng diễn xuất của người học khi tham gia vào quá trình đóng vai còn phụ thuộc vào năng lực của từng học sinh. Có những học sinh không tích cực, không có khả năng tham gia, còn yếu, kém. Do đó, giáo viên phải khích lệ, động viên người học tham gia đóng vai, học sinh có hứng thú, có sự hợp tác cùng giáo viên. Để từ đó học sinh tích lũy vốn kinh nghiệm và khả năng diễn xuất, nhập vai tạo nên sự thành công của vai diễn. + Khi sử dụng phương pháp đóng vai trong quá trình dạy học, một số học sinh còn rụt rè, thiếu tự tin trước tập thể, do vốn kiến thức từ ngữ còn ít, khả năng diễn xuất còn hạn chế, nên khó có thể thực hiện vai diễn của mình. + Trong quá trình học sinh đóng vai do sự hấp dẫn bởi khả năng diễn xuất của người diễn viên nên thường gây ồn ào, mất trật tự, dễ bị lộn xộn, có thể ảnh hưởng đến lớp khác. Do đó, người giáo viên phải biết bao quát, quản lí lớp tốt để quá trình dạy học diễn ra và đạt hiệu quả cao. *Quan niệm về phương pháp đóng vai trong dạy học môn GDCD. Môn GDCD ở trường THPT có ý nghĩa rất quan trọng trong việc hình thành và phát triển nhân cách học sinh. Giúp học sinh phát triển toàn diện về đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mĩ và các kỹ năng cơ bản nhằm hình thành nhân cách con người Việt Nam xã hội chủ nghĩa, xây dựng tư cách và trách nhiệm công dân, chuẩn bị cho học sinh tiếp tục học lên hoặc đi vào cuộc sống lao động, tham gia xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Hiện nay, dạy và học môn GDCD ở trường phổ thông được Đảng, Nhà nước, các cấp các ngành rất quan tâm. Một trong những trọng tâm của đổi mới chương trình, nội dung sách giáo khoa là tập trung vào đổi mới phương pháp dạy học, lấy người học làm trung tâm, phát huy tính sáng tạo, tích cực học tập của học sinh. Phương pháp đóng vai là một trong những phương pháp 14 |
