Sĩ hão là gì

Đâu đó chúng ta thường nghe nói “anh ta là đồ sĩ diện”; “cô ta là đồ sĩ diện”, nói nhiều thành quen nên dần dần ai cũng cho sĩ diện là cái gì đó không tốt. Nhưng thực ra từ sĩ diện không có nghĩa xấu như vậy.

Sĩ diện là lẽ thường tình của kẻ sĩ tri thức

Từ “sĩ diện” là một từ ghép của tiếng Việt, gồm hai từ Hán-Việt, là “sĩ” và “diện” ghép thành. “Diện” có nghĩa là vẻ ngoài, còn “sĩ” nghĩa là người có học thức thời cổ, là người trí thức.

Cuốn “Luận ngữ” bàn về sĩ như sau: “Hành dĩ hữu sỉ, sử vu tứ phương, bất nhục quân mệnh”. Đại ý là trí thức là một người phải chịu trách nhiệm đối với chính hành vi của mình; có ý thức trách nhiệm; có cảm giác xấu hổ và luôn lo sợ nhân cách, phẩm chất của bản thân mình bị vấy bẩn. 

Khi bản thân gánh vác trọng trách thì luôn có ý thức bảo vệ lợi ích quốc gia. Bất luận là đi đến địa phương nào thì họ đều có thể hoàn thành nhiệm vụ mà mình gánh vác một cách tốt nhất. Người như thế sẽ không bao giờ làm ra những việc khiến quốc gia phải hổ thẹn và nhân cách của mình bị sỉ nhục. Đây được gọi là “sĩ”.

Có thể nói, kẻ sĩ trong văn hóa truyền thống là một người được tôn trọng bậc nhất trong xã hội; mà ở đỉnh cao nhất là người mà từ nhân cách, đạo đức, phong thái, cho tới tài năng đều vượt xa người thường.

Vậy thì đối với một người mà nói, vẻ ngoài có học thức, sang trọng quý phái, lịch lãm trầm ổn, là điều mà ai cũng hướng đến. Người trí thức hiểu biết lễ nghĩa nên giữ “sĩ diện” cũng là một lẽ tự nhiên.

Chỉ là ngày nay khi các giá trị văn hóa truyền thống bị phai nhạt dần; thậm chí là hiểu sai lệch, làm mất hết nội hàm vốn có của nó; chỉ còn phần vỏ ngoài (diện) rỗng tuếch, nên từ sĩ diện này hầu như chỉ còn dùng với nghĩa tiêu cực.

Thời xưa có một truyện cười như sau: Có một học trò trong nhà rất nghèo, nhưng lại rất sĩ diện. Anh ta luôn sợ mất thể diện nên đành phải làm ra vẻ hào phóng; chưa bao giờ nói trong nhà thiếu tiền. Có tên trộm cho là anh ta thật sự giàu có; một tối nọ đến nhà ăn trộm lại phát hiện ra trong nhà ngoài bốn bức tường ra thì chẳng có thứ gì đáng giá, bèn chửi rủa: “Xui thật! Ra là tên nghèo kiết xác!”

Người học trò nghe thấy vậy, vội vàng mò ở đầu giường ra mấy đồng tiền, đuổi theo tên ăn trộm nói: “Là ngươi tới không đúng lúc, cầm lấy tiền này đi đi. Nhưng mà ngươi ra ngoài để lại cho ta chút thể diện; tuyệt đối đừng nói là nhà ta nghèo rớt mồng tơi đấy!”

Anh học trò nghèo này thật là thà chết đói chứ không để mất thể diện; mà cái cái sĩ diện của anh ta là sĩ diện hão, chỉ tự hại mình; cả đời hư ảo không có một chút thảnh thơi.

Kẻ sĩ thực sự thì không cần quá coi trọng bề ngoài

Người sĩ diện thường là vì nội tâm mềm yếu, không tự tin; cho nên mới cần dùng thể diện để chứng minh bản thân; mà người có nội tâm mạnh mẽ thường không để ý quá nhiều nếu bị mất mặt.

Cổ đại còn có một câu chuyện khác: Hai người nọ đi cùng nhau. Người thứ nhất nhìn thấy phía trước có một cỗ kiệu đẹp đẽ quý giá đi tới, liền nói với người thứ hai: “Chủ nhân của cỗ kiệu này là bạn thân của tôi; y mà nhìn thấy tôi thì nhất định sẽ hạ kiệu thi lễ. Nhưng tôi không thích thấy người sang bắt quàng làm họ, nên phải tránh đi”. Nói xong liền đến trốn ở cổng của một căn biệt phủ gần đó; không ngờ căn nhà đó lại là của chủ nhân trong cỗ kiệu.

Vị chủ nhân kia hạ kiệu, thấy có người trốn ở cổng nhà mình, tức giận quát: “Ngươi ở cổng nhà ta lén lén lút lút làm gì đấy?” Sau đó hạ lệnh người hầu đánh đuổi ông ta đi.

Người kia nhìn thấy ông bạn mặt mũi sưng bầm hỏi: “Nếu huynh là bạn thân của ông ta, tại sao lại bị đánh đuổi thế này?” Ông ta trả lời: “Y trước giờ vẫn thế, hay trêu chọc tôi quen rồi”.

Hãy luôn là chính mình!

Người sĩ diện hão thì lúc nào cũng phải giả tạo; bạn bè chơi lâu ngày rồi nhất định cũng phát hiện ra. Vì vậy mà cũng chẳng có bạn bè thân thiết, chơi với nhau đãi bôi; cũng đúng với kiểu ‘bề ngoài’ mà anh ta thể hiện.

Kẻ sĩ coi trọng bên trong, đề cao bản thân từ trong tâm; làm cho bản thân ngày càng mạnh mẽ. Còn người kém cỏi thì lại theo đuổi bề ngoài, thường khổ sở vì những thứ không đâu. Càng coi trọng bề ngoài thì lại càng không tiến lên được; rốt cuộc cả đời mãi ham mê hư vinh, khoác lác về bản thân, tìm kiếm sự chú ý. Loại sĩ diện này khiến con người mê mờ tâm trí, lạc lối trong cuộc đời.

Khi xã hội tràn ngập những kẻ chỉ cần sĩ diện hão mà không cần sĩ diện chính đáng, xã hội đó cũng tràn ngập luôn cả sự ích kỉ, giả dối, trơ tráo và bỉ ổi.

Đang xem: Sĩ diện là gì

Sĩ diện có cần không? Xin thưa là cần lắm. Đây đó ta hay nghe người ta bảo nhau rằng “anh ta là đồ sĩ diện”, “cô ta là đồ sĩ diện”, … Nói nhiều thành quen, và nó ăn dần vào nhận thức xã hội, thế rồi con người ta bắt đầu tưởng rằng “sĩ diện” là tính từ để chỉ cái gì đó không tốt, không nên. Tai hại chính ở chỗ đó! Khi mà sĩ diện cứ mất dần, thì cùng với nó là sự tha hóa của nhân phẩm và thụt lùi của văn minh. Sĩ diện cần lắm, với trí thức lại càng cần hơn.

Cái sĩ diện, trước hết cần được hiểu cho đúng, cho đầy đủ. Nếu nói nó là cái tốt cần phát huy hết mức có thể thì cũng không đúng. Bởi vì có những thứ mà quá liều thì rất rất nguy hiểm, giống như một anh gầy nhom quyết định ăn thật nhiều đạm để rồi chẳng những béo tốt lên mà tiện thể còn bị luôn bệnh tim mạch. Cái sĩ diện cũng thế, cần phải biết điều độ. Cái đáng nói là những năm gần đây, cái sĩ diện trong xã hội chúng ta đang không điều độ theo hướng thiếu chứ không phải thừa, mà thậm chí là thiếu trầm trọng.

Chúng ta hãy nói về cái thừa sĩ diện đi đã. Có lẽ cũng một thời người ta sợ cái sự thừa sĩ diện, mà còn hay gọi bằng ngôn từ quen thuộc là “sĩ diện hão”. Sĩ diện hão cũng rất nguy hiểm. Nó làm con người ta sống mà rời xa thực tế, càng “hão” thì lại càng xa. Nếu anh đi làm mà chẳng bao giờ hỏi tiền công mà chỉ đợi người ta tự giác chi trả chỉ vì không muốn cái sự “hỏi tiền” làm mất cái thanh cao của người trí thức, nếu anh cứ khăng khăng chỉ làm những công việc xứng với chuyên môn chỉ vì không muốn cảm thấy đang tự hạ thấp mình, thì đó là sĩ diện hão. Nếu anh cố làm những việc mà anh thừa biết là quá sức chỉ vì cho rằng từ chối hay thừa nhận mình không đủ khả năng là đáng xấu hổ, anh cũng đang sĩ diện hão. Cái sĩ diện hão đó quả là nguy hiểm. Nếu anh không có tiền duy trì cuộc sống của mình, nếu anh tự để mình thất bại trong công việc, thì cái danh trí thức của anh không những không giúp được anh mà anh cũng chẳng thể đóng góp được gì cho xã hội, cho xứng với cái danh trí thức đó. Vậy nên hạn chế cái sĩ diện hão là đúng, là nên làm. Cái chính là hạn chế tới đâu, làm như thế nào.

Như trên đã nói, dường như có một thời cái sĩ diện có vẻ hơi thừa mà sau này người ta dần sợ nó, cứ thấy ai có vẻ hơi … nhiều sĩ diện là người ta lại phê phán. Phê phán nhiều, thành ra lâu dần nó trở thành cái gì đó hay được nhắc đến như là biểu hiện của sự ngu ngốc, ngớ ngẩn. Nó ăn sâu dần vào ý thức xã hội, nhất là những thế hệ sau và dần dần, ý nghĩa thực của cái từ “sĩ diện” dường như không còn nhiều người nhớ tới, biết tới mà chỉ còn lại cái ý nghĩa châm biếm.

Vậy ý nghĩa thật của cái sĩ diện là gì?

Theo nghĩa tích cực, cần hiểu sĩ diện là cái tự tôn, cái kiêu hãnh của nhân cách. Người trí thức làm việc mà không hỏi tiền công là vì không muốn tri thức của mình giống như thứ mang đổi chác, anh ta cũng không muốn làm những công việc mà anh ta cho là quá tầm thường vì tin rằng tri thức của mình cần được sử dụng cho những việc có ích hơn, anh ta muốn cố làm những việc quá sức là để tự hoàn thiện chính mình… Tất cả những điều đó đều là cái kiêu hãnh, cái ý chí kiên cường mà mỗi người đều rất cần có, không chỉ những ai mang sứ mệnh của người trí thức. Vấn đề chỉ là nếu những cái kiêu hãnh đó, hay ta đang gọi ở đây là cái sĩ diện đi quá xa thì nó sẽ thành ra “hão”, và không đưa lại kết quả mà người mang nó trông đợi.Nhưng nếu không có nó thì sao?

Không có sĩ diện, hay sĩ diện quá ít thì cũng có nghĩa là không còn tính kiêu hãnh, và thậm chí có thể còn là không còn cả tự trọng.

Xem thêm: As Follows Là Gì – As Follows Trong Tiếng Tiếng Việt

Ta hãy thử đổi ngược lại những ví dụ trên. Nếu người trí thức lao động trí não mà chỉ luôn nghĩ tới đồng tiền thu được không hơn, thì đúng là khi đó anh ta đã coi tri thức chẳng hơn gì một mớ rau, miếng thịt mà anh ta đã dùng quá trình học tập của mình đổi lấy và rồi mang nó đi rao bán. Nếu anh ta sẵn sàng bỏ hẳn tri thức mình có chỉ để làm những công việc mà anh ta cho rằng tốt hơn cho tài chính của mình, không phải một thời gian nhất định mà vĩnh viễn, thì rõ ràng anh ta cũng chẳng phải người yêu quí tri thức. Như vậy, thứ nhất, anh ta không còn là trí thức nữa. Thứ hai, quan trọng hơn là ở những sản phẩm anh ta mang vào xã hội. Khác với mớ rau hay miếng thịt – thứ mà người chẳng cần nghiên cứu gì nhiều về sinh học hay nghệ thuật nấu nướng cũng có thể bán cho chúng ta những sản phẩm ngon miệng, tri thức được đưa vào xã hội bởi những bộ não thực dụng và tham lam, những tâm hồn không hề biết tới cái gọi là yêu nghề thì chẳng bao giờ có thể là sản phẩm tốt. Những tri thức đó đầu độc xã hội bởi cái sai, cái thiếu chính xác, và cả bởi cái thực dụng, cái tham lam của người mang nó tới đã cấy sẵn trong đó dù là vô tình hay hữu ý.

Hãy thử quan sát cuộc sống thường ngày xem, chúng ta sẽ thấy ngay những sản phẩm nhân cách của cái sự “không sĩ diện”. Người ta không ngần ngại vi phạm pháp luật chỉ miễn là không bị bắt, chẳng hạn như là vượt đèn đỏ, đổ rác thải xuống các sông hồ ngay giữa thành phố, …. Người ta cũng không ngần ngại chen lấn, xô đẩy nhau chỉ để giành lấy một chỗ lên xe bus hay xông vào tranh nhau hôi của từ một vụ đổ xe chở hàng dọc đường. Một số nhà giáo một cách rất tự nhiên cho địa chỉ nhà riêng và số điện thoại ngay trước ngày thi để sinh viên biết chỗ mà đến … hỏi bài. Đâu đó khác lại có vài vị đáng kính không ngần ngại lên truyền hình, báo chí mà tuyên bố rằng không có tiền thì đừng đòi hỏi họ phải có đạo đức nghề nghiệp. Thậm chí có lần tôi còn tận mắt, tận tai thấy một thầy giáo hàng chục năm đứng trên bục giảng thẳng thắn tuyên bố quan điểm: “Anh là giáo sư, tiến sĩ hay có giỏi không tôi không cần biết. Quan trọng là anh có nhiều tiền không.”. Còn nhiều, rất nhiều ví dụ khác nữa.

Tại sao?

Chỉ bởi vì không cần sĩ diện!

Không cần sĩ diện thì còn cần gì phải ngẩng mặt kiêu hãnh với nhân phẩm và nghề nghiệp? Không cần sĩ diện thì còn cần gì quan tâm xã hội nhìn mình ra sao? Không cần sĩ diện thì còn cần gì danh dự và tự trọng nữa?

Có điều, đôi khi chính những con người “lịch lãm” và “đáng kính” như trong các ví dụ tôi mới nêu lại vẫn cứ tự nghĩ là họ đang sĩ diện lắm. Thậm chí người đời cũng nhiều khi thật nhầm lẫn khi đánh giá họ bởi họ sắm cho mình những bộ cánh đắt tiền và ăn nói những ngôn từ tưởng như cao sang và bóng bẩy. Thực tế, cái đó chẳng qua chính là cái sĩ diện hão, một loại sĩ diện hão phổ biến trong thời hiện đại. Tệ hơn, nó không phải cái sĩ diện hão xây dựng lên từ niềm kiêu hãnh chính đáng, mà nó là cái sĩ diện ảo tưởng, cái sĩ diện không đặt trên tinh thần hướng tới nhân cách và trí tuệ.

Khi xã hội tràn ngập những kẻ chỉ cần sĩ diện hão mà không cần sĩ diện chính đáng, xã hội đó cũng tràn ngập luôn cả sự ích kỉ, giả dối, trơ tráo và bỉ ổi. Và một khi những thứ đó cứ lấp đầy dần, thế chỗ cho những giá trị đích thực của trí tuệ và danh dự thì không chỉ hình ảnh của xã hội đó xấu đi trong mắt người ngoài, mà tự thân trong nó là sự suy thoái về mọi mặt từ khoa học, văn hóa tới kinh tế, chính trị.

Xem thêm: Spontaneous Là Gì – Spontaneous Trong Tiếng Tiếng Việt

Để đưa cái sĩ diện chính đáng tới cuộc sống mỗi ngày, trí thức cần là những người đầu tiên, bởi mỗi trí thức đều là một người dẫn đường, một nhà giáo dục. Có lẽ đã đến lúc mà mỗi người cần ý thức thật rõ giá trị của danh dự và niềm kiêu hãnh. Cái sĩ diện giờ đây cần được khơi dậy một cách thật rõ ràng trong công cuộc xây dựng một xã hội văn minh và phát triển.