TRƯỜNG ĐẠI HỌC SÀI GÒN ĐĐẠI ỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM Chuyên đề ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SƯ PHẠM TÍCH CỰC (Lưu hành nội bộ) TS. VÕ THÀNH LÂM Tp.HCM - 2012 ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 1 Bài giảng ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SƯ PHẠM TÍCH CỰC MUÏC LUÏC Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiển của đổi mới PPDH ở Đại học 3 1.1 Xu thế phát triển phương pháp dạy học (PPDH) 3 1.1.1. Bốn định hướng về PPDH (theo sơ đồ Jean Vial - 1982) 3 1.1.2. Bốn đời (dòng) về PPDH ( theo Viện KHGD-2001) 3 1.1.3. Ba mô hình giáo dục ( theo UNESCO - 1998) 3 1.1.4. Một số PPDHĐH 3 1.2 Triết lý giáo dục thế kỷ 21( theo J. Delors, UNESCO, 1996) 3 1.3 Sự cần thiết phải đổi mới PPDH ở ĐH 5 1.3.1. Đổi mới GD theo NQ ĐH Đảng XI 5 1.3.2. Những yêu cầu của sự phát triển KT-XH đối với giáo dục 10 1.3.3. Những yêu cầu QTDH ĐH hiện đại 12 1.3.4. Yêu cầu của đào tạo theo hệ thống tín chỉ 12 1.4. Thực trạng đổi mới PPDH ở đại học hiện nay 15 1.4.1. Khảosát 15 1.4.2. Nội dung khảo sát tập trung vào các vấn đế sau đây 15 1.4.3. Một số kết quả nghiên cứu 16 1.5. Khái niệm và định hướng đổi mới PPDH ở ĐH 17 1.5.1. Khái niệm đổi mới PPDH ở ĐH 17 1.5.2. Nh÷ng ®Þnh hưíng ®æi míi PPGD ë trưêng §H 19 1.6. Những đặc điểm của PPDH mới 20 Chương 2: Xây dựng môi trường dạy học tích cực 23 2.1 Khái niệm môi trường dạy học 23 2.2 Sự cần thiết phải xây dựng môi trường dạy học tích cực 24 2.3 Các biện pháp xây dựng môi trường dạy học tích cực 24 2.3.1. Tạo động lực học tập cho SV 24 2.3.2. Tư vấn của giảng viên 25 2.3.3. Tìm hiểu các kiểu học tập khác nhau 25 2.3.4. Tổ chức môi trường học tập tích cực trong lớp học 25 2.3.5. Thu nhận thông tin phản hồi thường xuyên 26 2.3.6. Kiểm tra đánh giá việc HT và rèn kỹ năng tự đánh giá cho SV 26 Chương 3:Các phương pháp và kỹ thuật dạy học tích cực ở Đại học 28 3.1 Khái quát về phương pháp dạy học tích cực 28 3.1.1 PPDH tích cực là gì? 28 3.1.2. Đặc trưng của phương pháp dạy học tích cực 29 3.1.3. Vai trò của người dạy trong phương pháp dạy học tích cực 30 3.1.4. Dạy học vi mô 32 3.2 Chu trình Kolb 33 ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 2 3.2.1. Lý thuyết của Dreyfus và Kolb 33 3.2.2. Chu trình Kolb 35 3.3 Một số phương pháp dạy học tích cực ở đại học 40 3.3.1. Dạy học nhóm 41 3.3.2. Dạy học dựa trên nêu và giải quyết vấn đề 46 3.3.3. Dạy học kiến tạo kiến thức 48 3.3.4. Dạy học theo dự án 51 3.4 Các kỹ thuật dạy học tích cực 56 3.4.1 Động não 56 3.4.2. Kỹ thuật XYZ 58 3.4.3. Kỹ thuật “bể cá” 58 3.4.4. Kỹ thuật “ổ bi” 59 3.4.5. Tranh luận ủng hộ – phản đối 59 3.4.6. Thông tin phản hồi trong quá trình dạy học 59 3.4.7. Kỹ thuật tia chớp 60 3.4.8. Kỹ thuật “3 lần 3” 60 3.4.9. Lược đồ tư duy 60 3.4.10. Nhóm Kim tự tháp 62 Chương 4: Sử dụng phương pháp dạy học tích cực 63 4.1. Cơ sở lựa chọn phương pháp dạy học 63 4.1.1. Chọn những PPDH có khả năng cao nhất đối với mục tiêu DH 63 4.1.2. Lựa chọn các PPDH tương thích với nội dung học tập 65 4.1.3. Lựa chọn PPDH cần chú ý đến hứng thú, thói quen của SV, kinh nghiệm sư phạm của GV 65 4.1.4. Lựa chọn PPDH phù hợp với điều kiện dạy học 65 4.2. Điều kiện để áp dụng PPDH tích cực 66 4.3. Khai thác yếu tố tích cực trong các phương pháp dạy học truyền thống 68 4.3.1. Đổi mới PPDH 68 4.3.2. Các lưu ý về khai thác, áp dụng hệ thống các PPDH TT 70 Chương 5:Sử dụng phương pháp dạy học tích cực ở một số môn học 71 5.1 Một số yêu cầu & hướng dẫn 71 5.1.1 Chuẩn bị dạy 71 5.1.2 Chuẩn bị thiết kế bài giảng 72 5.2 Chọn lựa PPDH tích cực theo đối tượng học tập 72 5.2.1 Những khó khăn khi GD lớp lớn 72 5.2.2 Nguyên tắc GD lớp lớn 72 5.2.3 Chọn phương pháp dạy 72 5.3 Dạy học các môn theo PPDH tích cực 73 5.3.1 Môn vật lý (bài 1) 73 5.3.2 Môn vật lý (bài 2 ) 86 5.3.3 Môn tài chính công (bài 3) 87 5.3.4 Môn luật GT đường bộ (bài 4) 88 5.3.5 Môn “Luật quốc tế” (bài 5) 88 Tài liệu tham khảo 89 ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 3 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỔI MỚI PPDH Ở ĐH “Trí tưởng tượng còn quan trọng hơn cả kiến thức”. Albert Einstein 1.1 Xu thế phát triển phương pháp dạy học (PPDH) 1.1.1. Bốn định hướng về PPDH (theo sơ đồ Jean Vial - 1982) a/ Giáo điều ( Thầy quyền uy, Trò mờ nhạt) b/ Cổ truyền ( Thầy gợi mở, Trò được định hướng) c/ Tích cực ( Thầy hướng dẫn, trọng tài, Trò chủ động chiếm lĩnh tri thức ) d/ Không chỉ đạo ( Thầy mờ nhạt, Trò tự giải phóng, tự giáo dục) 1.1.2. Bốn đời (dòng) về PPDH ( theo Viện KHGD-2001) a/ Đời I ( Thầy chính, Trò phụ): Dạy học là giải thích minh họa. b/ Đời II ( Thầy chính, Trò phụ): Dạy học là lặp lại tái tạo theo mẫu. c/ Đời III ( Thầy phụ, Trò chính): Dạy học là cùng tìm tòi giải quyết. d/ Đời IV ( Thầy phụ, Trò chính): Dạy học là tích cực chiếm lĩnh, nghiên cứu. 1.1.3. Ba mô hình giáo dục ( theo UNESCO - 1998) Mô hình Trung tâm Vai trò người học Công nghệ Truyền thống Người dạy Thụ động Bảng/ TV/ Radio Thông tin ( cá thể) Người học Chủ động Máy tính cá nhân – PC Kiến thức (hợp tác) Nhóm HS Thích nghi PC + mạng 1.1.4. Một số PPDHĐH a/ PPDH “giải quyết vấn đề”. b/ PPDH kết hợp kiểu dựa vào môn học (truyền thống) với kiểu dựa vào vấn đề (kết quả nghiên cứu, tông kết). c/ PPDH theo hướng tăng cường sử dụng những công nghệ mới về thông tin và thông lưu. d/ 1.2 Triết lý giáo dục thế kỷ XXI ( theo J. Delors, UNESCO, 1996) 1.2.1. Học suốt đời (lifelong learning). Năng lực học sinh nhờ vào học cách học 1.2.2. Bốn trụ cột của GD (Learning: to know, to do, to live together, to be) 1.2.3. Xây dựng xã hội học tập (learning society) ĐẠI HỌC SÀI GỊN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 4 Hai thành phần chủ yếu của nền GD trong XHHT: a/ Giáo dục ở trong nhà trường: Là GD chủ yếu cho thế hệ trẻ b/ Giáo dục ở ngồi nhà trường: Là GD cho người lao động và các đối tượng còn lại. (Học thường xun và học suốt đời). Xà HỘI HỌC TẬP GIÁO DỤC TRONG GIÁO DỤC NGÒAI NHÀ TRƯỜNG NHÀ TRƯỜNG (Dành cho thế hệ trẻ) ( Dành cho người lao động, ĐT khác) Đặc trưng của thời đại ngày nay là sự tòan cầu hóa, khu vực hóa với các mặt đối lập như: hợp tác và cạnh tranh, liên kết và độc lập… Vậy muốn tồn tại & phát triển mọi người đều phải học, học suốt đời để theo kòp xu thế thời đại. Cùng với mục tiêu phát triển của đất nước, mà một trong những yếu tố mới được đề ra ở Đại hội IX của Đảng (4/2001) và chiến lược phát triển giáo dục 2001 – 2010, là phải thực hiện “ mọi người đi học, học thường xuyên suốt đời; cả nước trở thành một xã hội học tập”. Vì thế năng lực học của con người phải được nâng lên mạnh mẽ, nhờ vào trước hết, biết “học cách học” và người dạy biết “ dạy cách học”. Ý nghóa của việc đổi mới PPDH ở nước ta rất to lớn, không chỉ cho giáo dục nhà trường mà còn cho giáo dục ngoài nhà trường. 1.2.3. Quan niệm mới về việc dạy & học: * Việc học và người học được xem là lý do tồn tại của việc dạy và người dạy. * Việc dạy phải thực sự đi đôi với việc học, người dạy phải gắn bó với người học. * Việc dạy có hiệu quả nhất thiết phải được đánh giá từ việc “ học có hiệu quả”. * Mối liên hệ học – dạy: HỌC DẠY ĐÀO TẠO BỒI DƯỢNG GIÁO VIÊN Quan niệm nầy là quan niệm về “ Giáo dục lấy học sinh làm trung tâm”, hoặc “ Giáo dục hướng về người học”. Giáo dục được hiểu là quá trình tương tác giữa việc dạy của Thầy và việc học của Trò, theo hướng tích cực hóa họat động của người học, người học là chủ thể của quá trình; trong khi đó người dạy là người hỗ trợ, hướng dẫn tạo điều kiện cho người học phát huy nội lực, là tác nhân của quá trình; đó là quan điểm “ Sư Phạm tích cực”. + Học: Là quá trình phát triển nội tại, trong đó chủ thể tự thể hiện và biến đổi mình, tự làm phong phú giá trò con người mình, bằng cách thu nhận xử lý thông tin, lấy từ môi trường sống xung quanh mình. + Dạy: Có hai cách: ĐẠI HỌC SÀI GỊN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 5 -Truyền đạt một chiều từ Thầy đến Trò. Việc đánh giá chủ yếu là xem học sinh nắm được thông tin bao nhiêu, và chính xác tới mức độ nào, hơn là xem học sinh hiểu thế nào. - Dạy theo cách tiếp cận hợp tác hai chiều. Cách nầy học sinh được đánh giá trước hết là hiểu đến đâu, hơn là nhớ đến đâu. HAI MÔ HÌNH DẠY – HỌC MÔ HÌNH DẠY HỌC MỘT CHIỀU DẠY – GHI NHỚ MÔ HÌNH DẠY HỌC HAI CHIỀU DẠY – TỰ HỌC 1. Thầy truyền đạt kiến thức, trò thụ động tiếp thu. 1.Trò tự tìm ra kiến thức dưới sự hướng dẫn của thầy. 2. Thầy truyền thụ một chiều, độc thọai hay phát vấn. 2. Đối thọai: trò – trò; trò – thầy; hợp tác với bạn và thầy; do thầy tổ chức. 3.Thầy giảng giải – trò ghi nhớ, học thuộc lòng. 3. Học cách học, cách ứng xử, cách giải quyết vấn đề, cách sống. 4. Thầy độc quyền đánh giá. 4. Tự đánh giá, tự điều chỉnh; cung cấp liên hệ ngược cho thầy đánh giá, có tác dụng khuyến khích tự học. 5. Thầy là thầy dạy: dạy chữ, dạy nghề, dạy người. 5.Thầy là thầy học, chuyên gia về việc học, dạy cách học cho trò học chữ, tư học nghề, tự học nên người. 1.3 Sự cần thiết phải đổi mới PPDH ở ĐH 1.3.1 Đổi mới căn bản và tồn diện giáo dục, đào tạo theo tinh thần Nghị quyết Đại hội XI của Đảng Sự phát triển của đất nước trong giai đoạn mới sẽ tạo ra nhiều cơ hội, đồng thời cũng đặt ra những thách thức khơng nhỏ đối với sự nghiệp phát triển giáo dục, đào tạo của nước ta. Bối cảnh mới tạo cơ hội thuận lợi để giáo dục, đào tạo nước ta tiếp cận với các xu thế mới, tri thức mới, những mơ hình giáo dục hiện đại, tranh thủ các nguồn lực bên ngồi, tạo thời cơ để phát triển giáo dục, đào tạo; tạo điều kiện để đổi mới căn bản, tồn diện nội dung, phương pháp và hình thức tổ chức giáo dục, đổi mới quản lý giáo dục, đào tạo, tiến tới một nền giáo dục, đào tạo tiên tiến, hiện đại đáp ứng nhu cầu của xã hội và từng cá nhân người học. Tiếp tục đẩy mạnh tồn diện cơng cuộc đổi mới, thực hiện cơng nghiệp hố, hiện đại hố gắn với phát triển kinh tế tri thức, tích cực, chủ động hội nhập quốc tế sâu rộng hơn để đến năm 2020 nước ta trở thành một nước cơng nghiệp theo hướng hiện đại đặt ra cho giáo dục, đào tạo nước nhà những u cầu, nhiệm vụ, thách thức mới. Đào tạo nguồn nhân lực có trình độ cao đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế tri thức đang là áp lực của ngành giáo dục nói riêng và của tồn Đảng, tồn dân nói chung. Điều này đòi hỏi phải có định hướng phát triển, có tầm nhìn chiến lược, ổn định lâu dài cùng những phương pháp, hình thức, tổ chức, quản lý giáo dục và đào tạo cho phù hợp. ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 6 Quan điểm và cơ sở để tiến hành đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, đào tạo Đại hội XI của Đảng xác định "Phát triển giáo dục là quốc sách hàng đầu. Đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục Việt Nam theo hướng chuẩn hoá, hiện đại hoá, xã hội hoá, dân chủ hoá và hội nhập quốc tế, trong đó đổi mới cơ chế quản lý giáo dục, phát triển đội ngũ giáo viên và cán bộ quản lý là khâu then chốt. Tập trung nâng cao chất lượng giáo dục, đào tạo, coi trọng giáo dục đạo đức, lối sống, năng lực sáng tạo, kỹ năng thực hành, khả năng lập nghiệp. Đổi mới cơ chế tài chính giáo dục. Thực hiện kiểm định chất lượng giáo dục, đào tạo ở tất cả các bậc học. Xây dựng môi trường giáo dục lành mạnh, kết hợp chặt chẽ giữa nhà trường với gia đình và xã hội"(3). Những quan điểm chỉ đạo trong đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, đào tạo ở nước ta hiện nay Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, đào tạo ở nước ta hiện nay cần triển khai theo những quan điểm chỉ đạo chủ yếu sau: Thứ nhất, phát triển giáo dục, đào tạo là sự nghiệp của Đảng, Nhà nước và của toàn dân, là quốc sách hàng đầu. Do vậy, phải tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, huy động cả hệ thống chính trị, phát huy đóng góp của mọi tầng lớp nhân dân chăm lo phát triển sự nghiệp giáo dục, đào tạo; Thứ hai, đổi mới giáo dục, đào tạo phải nhằm mục tiêu xây dựng nền giáo dục có tính dân tộc, hiện đại, quán triệt nguyên lý học đi đôi với hành, lý luận gắn liền với thực tiễn, kết hợp chặt chẽ giữa nhà trường với gia đình và xã hội; đáp ứng nhu cầu nhân lực phát triển đất nước, nhất là nhân lực chất lượng cao, góp phần xây dựng xã hội học tập, tạo cơ hội bình đẳng để mọi người dân đều có thể đi học và học tập suốt đời; Thứ ba, đầu tư cho giáo dục là đầu tư phát triển; đa dạng hóa các nguồn lực đầu tư cho giáo dục, đào tạo; ưu tiên ngân sách nhà nước dành cho phát triển giáo dục, đào tạo ở vùng khó khăn, cho giáo dục phổ cập và đào tạo nhân lực chất lượng cao. Phát triển giáo dục, đào tạo phải gắn với phát triển kinh tế - xã hội, củng cố quốc phòng và an ninh, với tiến bộ khoa học - công nghệ và hội nhập quốc tế; Thứ tư, mở rộng hợp tác quốc tế về giáo dục, đào tạo phải trên cơ sở giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc, giữ vững độc lập, chủ quyền, định hướng xã hội chủ nghĩa. Khuyến khích các cơ sở giáo dục, đào tạo trong nước hợp tác với các đối tác nước ngoài trong đào tạo nhân lực và nghiên cứu khoa học, chuyển giao công nghệ, nâng cao trình độ chuyên môn của đội ngũ giáo viên và cán bộ quản lý giáo dục, đào tạo. Những cơ sở để đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, đào tạo ở nước ta hiện nay Quan điểm, tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh về giáo dục, đào tạo; về sự nghiệp trồng người là căn cứ, là cơ sở hàng đầu cho việc đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục Việt Nam theo tinh thần Nghị quyết XI của Đảng. Triết lý, tư tưởng giáo dục, đào tạo của Chủ tịch Hồ Chí Minh chứa đựng tinh hoa của giáo dục thế giới, ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 7 như triết học giáo dục đạo làm người của Khổng tử, triết học xã hội (giáo dục tinh thần công dân) từ thời cổ đại, giáo dục nhân văn-từ thời Phục hưng, thời phương Tây bắt đầu tiến hành công nghiệp hoá (từ thế kỷ XVIII), giáo dục tự nhiên, giáo dục kỹ thuật tổng hợp, giáo dục thực hành. Trong triết lý giáo dục của Chủ tịch Hồ Chí Minh có thể chỉ ra những nội dung cơ bản sau: chống chính sách ngu dân; một dân tộc dốt là một dân tộc yếu; xây dựng nền giáo dục của một nước độc lập; đào tạo những công dân hữu ích cho nước nhà; phát triển các năng lực sẵn có của trẻ em; trọng dụng nhân tài; giáo dục, dạy làm người; dạy tốt, học tốt; học đi đôi với hành. Những quan điểm, tư tưởng nêu trên của Chủ tịch Hồ Chí Minh về giáo dục, đào tạo là cơ sở, kim chỉ nam cho việc hoạch định đường lối, chính sách phát triển giáo dục, đào tạo của Đảng và Nhà nước ta, có ý nghĩa thời sự đối với sự nghiệp đổi mới giáo dục, đào tạo ở nước ta hiện nay. Yêu cầu của phát triển kinh tế - xã hội là cơ sở quan trọng để tiến hành đổi mới giáo dục, đào tạo. Đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục, đào tạo phải gắn chặt với quá trình chuyển đổi mô hình phát triển kinh tế. Mục đích trực tiếp của giáo dục, đào tạo là tạo ra nguồn lực lao động và quản lý phù hợp với quá trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Giáo dục là nhân tố quan trọng nhất bảo đảm để một quốc gia phát triển kinh tế theo con đường “phát triển rút ngắn”. Chất lượng giáo dục, đào tạo phải đặt bên cạnh yêu cầu nâng cao chất lượng nguồn nhân lực và phát triển khoa học công nghệ trong thời đại kinh tế tri thức đang diễn ra trên phạm vi toàn thế giới. Xu thế phát triển của thời đại, nhu cầu học tập của nhân dân, truyền thống giáo dục, đào tạo của đất nước là cơ sở không thể bỏ qua khi tiến hành đổi mới giáo dục, đào tạo của nước ta hiện nay. Do vậy, đổi mới giáo dục, đào tạo ở nước ta cần phải nắm bắt được xu thế phát triển của thời đại, yêu cầu của đất nước, nhu cầu của nhân dân, truyền thống hiếu học, trọng học của dân tộc; phải tiếp biến và phát huy được truyền thống lịch sử giáo dục Việt Nam, nhất là những thành tựu của nền giáo dục, đào tạo cách mạng từ năm 1945 đến nay. Các giải pháp đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục, đào tạo Đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục được hiểu là đổi mới hệ thống giáo dục (cả về hệ thống cơ cấu mục tiêu giáo dục, hệ thống mạng lưới trường lớp, quy mô của hệ thống giáo dục, chất lượng của hệ thống giáo dục, các chủ trương của giáo dục Việt Nam); đổi mới về mục tiêu, nội dung, chương trình, sách giáo khoa, phương pháp; đổi mới các cấp bậc học và các loại hình giáo dục; đổi mới cơ sở vật chất-kỹ thuật của hoạt động giáo dục, đào tạo; đổi mới quá trình giáo dục; đổi mới nhằm nâng cao chất lượng đội ngũ giáo viên và đội ngũ cán bộ quản lý giáo dục. Trên thực tế đây là một cuộc cách mạng giáo dục trong tất cả hệ thống giáo dục quốc dân và tất cả các bộ phận cấu thành của hệ thống ấy. Khâu then chốt của tiến trình đổi mới ấy, được Đại hội XI của Đảng xác định là đổi mới cơ chế quản lý giáo dục, phát triển đội ngũ giáo viên và cán bộ quản lý… Để thực hiện thành công đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục, đào tạo nước ta theo tinh thần Đại hội XI của Đảng, cần thực hiện một số giải pháp chủ yếu sau: ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 8 Thứ nhất, đổi mới nội dung, phương pháp dạy và học theo định hướng "coi trọng việc bồi dưỡng năng lực tự học của học sinh” ở tất cả các cấp. Đối với bậc đại học là tự nghiên cứu, tạo điều kiện cho người học phát huy tư duy sáng tạo, rèn kỹ năng thực hành, tham gia nghiên cứu, thực nghiệm, ứng dụng. Trong quá trình giáo dục phải kiên trì nguyên tắc lấy học sinh làm trung tâm. Việc thay đổi phương pháp dạy và học là một công việc to lớn, khó khăn, phức tạp, tác động đến tất cả các khâu từ nội dung, chương trình, sách giáo khoa, trình độ đào tạo, thi cử, đến đánh giá, kiểm định chất lượng. Đây là công việc liên quan tới tất cả các bộ phận cấu thành của giáo dục nên cần có sự đổi mới đồng bộ từ nội dung đến phương pháp để đạt được mục đích đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục, đào tạo. Thứ hai, nâng cao chất lượng đội ngũ giáo viên. Giáo viên-người thày đóng vai trò quyết định đối với thành bại của sự nghiệp giáo dục, đào tạo ở mọi thời đại. Vì vậy, cần nhanh chóng khắc phục các yếu kém trong bố trí, sắp xếp và sử dụng để sớm xây dựng được đội ngũ nhà giáo đủ về số lượng, đồng bộ về cơ cấu và bảo đảm các yêu cầu về phẩm chất, đạo đức, năng lực chuyên môn phù hợp với yêu cầu đổi mới giáo dục. Mặt khác, phải có chế độ chính sách, đặc biệt là chính sách về lương, thưởng, thăng tiến, phát triển chuyên môn, đánh giá đãi ngộ phù hợp để tạo động lực và hiệu quả làm việc của đội ngũ giáo viên. Mặc dù, Đảng và Nhà nước đã cải tiến rất nhiều chế độ chính sách cho giáo viên, nhưng các chính sách, chế độ hiện hành đối với giáo viên vẫn còn nhiều bất cập, dẫn đến hệ quả là nhiều giáo viên không thể toàn tâm, toàn ý cho sự nghiệp giáo dục, đào tạo, sự nghiệp trồng người của đất nước được. Thứ ba, về đổi mới quản lý giáo dục cả về cán bộ quản lý và cơ chế quản lý. Cần tổ chức lại hệ thống cơ quan quản lý nhà nước về giáo dục và đào tạo; nâng cao hiệu lực chỉ đạo tập trung thống nhất của Chính phủ trong việc thực hiện chiến lược, chính sách phát triển giáo dục; tiếp tục hoàn chỉnh cơ cấu hệ thống giáo dục quốc dân và phát triển mạng lưới trường lớp, cơ sở giáo dục theo mô hình giáo dục mở, mô hình xã hội học tập với hệ thống học tập suốt đời, đào tạo liên tục, liên thông giữa các bậc học và ngành học; đổi mới căn bản về tư duy, về cơ chế và phương thức quản lý giáo dục theo hướng phân cấp một cách hợp lý nhằm giải phóng và phát huy tối đa tiềm năng, sức sáng tạo, tính chủ động cùng tự chịu trách nhiệm của mỗi cấp và mỗi cơ sở giáo dục, giải quyết một cách có hiệu quả những bất cập của toàn hệ thống trong quá trình phát triển. Đổi mới căn bản chính sách đào tạo, bồi dưỡng sử dụng cán bộ quản lý giáo dục theo hướng coi trọng phẩm chất và năng lực hoạt động thực tiễn. Thứ tư, hoàn thiện và tổ chức thực hiện có hiệu quả pháp luật về giáo dục, đặc biệt là việc xây dựng luật về giáo dục đại học. Thừa nhận, đối xử bình đẳng với loại hình cơ sở giáo dục là công lập và tư thục, xây dựng mạng lưới giáo dục theo hướng phân tầng để thích ứng với đòi hỏi thực tiễn hiện nay của phát triển kinh tế - xã hội trong cả nước, cũng như từng địa phương, từng khu kinh tế, đặc biệt phân tầng trong giáo dục đại học. Thứ năm, đẩy mạnh xã hội hoá giáo dục, huy động mọi nguồn lực để phát triển sự nghiệp giáo dục và xây dựng xã hội học tập. Chuyển từ chủ trương “giáo dục cho mọi người sang chủ trương mọi người phải học tập suốt đời”. Xã hội hoá giáo dục ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 9 vừa là mục tiêu vừa là một trong những giải pháp chủ yếu để phát triển giáo dục, đào tạo. Để làm được việc này trước hết cần mở rộng cơ hội học tập cho mọi người thông qua việc phát triển hình thức giáo dục thường xuyên. Mở rộng và hoàn thiện các hình thức huy động cộng đồng tham gia quản lý nhà trường và giải quyết những vấn đề quan trọng của giáo dục tạo điều kiện để các nhà giáo, nhà khoa học, nhà hoạt động xã hội đóng góp công sức, trí tuệ vào quá trình ra quyết sách và xây dựng chính sách, xây dựng chương trình sách giáo khoa, đánh giá chất lượng giáo dục, giảng dạy, nghiên cứu tại các nhà trường và cơ sở giáo dục. Tiếp tục mở rộng các trường ngoài công lập, thực hiện chính sách ưu đãi về đất đai, thuế, tín dụng, tạo điều kiện cho loại hình các trường này phát triển. Cùng với việc huy động sự đóng góp của nhân dân chủ yếu là đối với các gia đình có điều kiện và ở các khu vực thuận lợi, cần bổ sung hoàn chỉnh các chính sách hỗ trợ đối với học sinh nghèo và con em gia đình chính sách, con em gia đình nghèo học giỏi. Nhà nước tiếp tục tăng đầu tư ngân sách cho giáo dục, đào tạo, điều chỉnh cơ cấu phân bổ theo hướng không dàn trải và dành ưu tiên cho đầu tư phát triển giáo dục, đào tạo ở vùng khó khăn. Thứ sáu, xây dựng môi trường giáo dục lành mạnh, kết hợp giáo dục giữa nhà trường, gia đình và xã hội nhằm bảo đảm chất lượng và hiệu quả cả về dạy chữ, dạy nghề, dạy người. Ngăn chặn và chống lại sự xâm nhập của các tệ nạn xã hội, hiện tượng tiêu cực vào nhà trường. Khắc phục tình trạng chúng ta mới chỉ quan tâm đến dạy chữ, mà chưa quan tâm đến dạy người. Giáo dục gia đình không nên khoán hết cho xã hội và nhà trường. Thực sự coi trọng giáo dục chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm, đường lối của Đảng, chính sách của Nhà nước nhằm đào tạo những con người mới xã hội chủ nghĩa, vừa hồng vừa chuyên. Thứ bảy, đẩy mạnh công tác nghiên cứu đổi mới giáo dục, đào tạo; giải quyết tốt những vấn đề lý luận và thực tiễn đặt ra trong quá trình đổi mới giáo dục, đào tạo. Phải thực hiện lộ trình đổi mới hệ thống giáo dục từ việc có kế hoạch tổ chức nghiên cứu, sau đó đưa ra Quốc hội quyết định và Bộ Giáo dục và Đào tạo thực thi. Thực hiện được lộ trình đó mới có thể tiếp tục xây dựng và phát triển lý luận về nền giáo dục Việt Nam giàu tính nhân dân, khoa học, dân tộc, hiện đại trên nền tảng chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh. Nghiên cứu bổ sung hoàn thiện đường lối, chủ trương, chính sách giáo dục, đào tạo của Đảng và Nhà nước, đổi mới nội dung, phương pháp giáo dục. Thường xuyên đánh giá tác động của các chủ trương, chính sách, các giải pháp đổi mới giáo dục, đào tạo. Làm sao để giáo dục tiến kịp với yêu cầu của thời đại và không lạc hậu so với tiến trình đổi mới kinh tế, văn hoá, xã hội. Thứ tám, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng, quản lý của Nhà nước, sự giám sát của các đoàn thể nhân dân đối với tiến trình đổi mới giáo dục, đào tạo. Các cấp uỷ Đảng từ Trung ương đến địa phương tăng cường lãnh đạo công tác đổi mới giáo dục, đào tạo; quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo hướng dẫn giúp đỡ các cơ quan giáo dục trong quá trình đổi mới giáo dục, đào tạo. Quốc hội, Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và các đoàn thể tăng cường công tác lập pháp, giám sát và phản biện về giáo dục, nhằm thúc đẩy việc đổi mới giáo dục đi đúng hướng. Như vậy, đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục, đào tạo đóng một vai trò quan trọng trong việc vận động và phát triển của đất nước, là một trong những nhân tố cơ ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 10 bản quyết định tương lai của dân tộc, là chìa khoá để mở ra tiềm năng cho sự phát triển bền vững của đất nước. Đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục để đào tạo những người lao động có tri thức, có tư duy độc lập, kết hợp tri thức khoa học kỹ thuật, công nghệ với tri thức khoa học xã hội nhân văn, phát triển tự do và toàn diện, tạo ra động lực thúc đẩy công cuộc đổi mới thành công và hoàn thành từng bước mục tiêu xây dựng nước Việt Nam xã hội chủ nghĩa dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh./. (1) (2) (3) ĐCSVN: Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb. CTQG, H, 2011, tr.153, 167-168, 130-131. 1.3.2 Những yêu cầu của sự phát triển KT-XH đối với giáo dục Giáo dục được thực hiện trong những hoàn cảnh KT – XH cụ thể và phục vụ cho các mục tiêu phát triển KT - XH. Vì thế những yêu cầu của nền KT – XH đối với giáo dục, đối với đội ngũ lao động là những cơ sở quan trọng cho việc xác định phương hướng phát triển giáo dục nói chung cho đổi mới PPDH ở ĐH nói riêng. a/ Cơ hội và thách thức đối với giáo dục trong bối cảnh hội nhập quốc tế Việt Nam đã gia nhập WTO ngày 15.11.2006 (trở thành thành viên chính thức ngày 11.01.2007), tức là đã trực tiếp tham gia tích cực vào quá trình toàn cầu hoá, hội nhập quốc tế. Điều đó có ý nghĩa là vấn đề toàn cầu hoá và những yêu cầu của nền kinh tế tri thức và xã hội tri thức cũng trực tiếp tác động đến KT - XH cũng như thị trường lao động của Việt Nam. Gia nhập tổ chức thương mại thế giới WTO và toàn cầu hoá tạo ra những cơ hội lớn, đồng thời đặt ra những thách thức cho sự phát triển KT – XH và giáo dục. * Đối với KT-XH: + Hỗ trợ sự tăng trưởng kinh tế và sự đa dạng của hàng hoá; + Thông qua tăng cường cạnh tranh trong quan hệ thương mại và phân công lao động trong phạm vi quốc tế sẽ làm tăng cường sức sản xuất trên phạm vi toàn thế giới, tăng mức tăng trưởng của các bên tham gia sản xuất; + Toàn cầu hoá làm tăng tốc độ của phát triển kỹ thuật và công nghệ; + Vấn đề đói nghèo trên thế giới đã được cải thiện đáng kể trong vài chục năm gần đây; + Thông qua trao đổi văn hoá và kinh tế, con người học tập lẫn nhau và tăng cường xu hướng chung sống và cộng tác; + Thách thức cơ bản của việc gia nhập toàn cầu hoá là sự cạnh tranh quốc tế gay gắt mà chỉ có những thị trường có sức cạnh tranh cao mới có khả năng phát triển, và ngược lại sẽ bị đào thải; * Đối với giáo dục: + Tạo khả năng mở rộng các dịch vụ và đầu tư quốc tế trong giáo dục; + Tạo khả năng tăng cường trao đổi kinh nghiệm và khoa học giáo dục, tăng cường cộng tác quốc tế trong GD & ĐT; + Bản thân giáo dục cũng mang tính toàn cầu hoá. Dịch vụ giáo dục, mặc dù còn nhiều tranh cãi, nhưng đã trở thành dịch vụ mang tính hàng hoá trong trao đổi quốc tế nên đặt ra những thách thức đối với giáo dục và đào tạo, đặc biệt là những vấn đề về quản lý giáo dục như chủ quyền giáo dục, quản lý mục tiêu, chất lượng giáo dục, kinh tế giáo dục ; + Toàn cầu hoá giáo dục tạo ra sự cạnh tranh về chất lượng giáo dục và đào tạo; ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 11 + Thách thức cơ bản nhất của việc gia nhập WTO và toàn cầu hoá đối với giáo dục là đào tạo con người đáp ứng những đòi hỏi mới của xã hội. b/ Xã hội tri thức và giáo dục * Khái niệm toàn cầu hoá gắn liền với khái niệm nền kinh tế tri thức hay xã hội tri thức. Dưới góc độ KT – XH, loài người hiện nay đang ở giai đoạn quá độ từ xã hội công nghiệp sang xã hội tri thức. Xã hội tri thức là một hình thái XH-KT, trong đó tri thức trở thành yếu tố quyết định đối với nền kinh tế hiện đại, bao gồm các quá trình sản xuất và quan hệ sản xuất của nó, cũng như đối với sự phát triển và các nguyên tắc tổ chức của xã hội. Khái niệm xã hội tri thức và khái niệm nền kinh tế tri thức là hai khái niệm có mối quan hệ chặt chẽ. Nền kinh tế tri thức là nền kinh tế trong đó tri thức trở thành yếu tố quyết định của lực lượng sản xuất. Khái niệm xã hội tri thức ở đây không phải chỉ một hình thái phát triển cao hơn nền kinh tế tri thức mà là một khái niệm rộng, chỉ một hình thái xã hội, trong đó nền kinh tế của nó là nền kinh tế tri thức. Khái niệm xã hội tri thức có ý nghĩa quan trọng trong giáo dục, vì khi đề cập đến xã hội tri thức thì không chỉ nhấn mạnh đến nền kinh tế mà còn đề cập đến các lĩnh vực xã hội khác, trong đó có giáo dục. Xã hội tri thức có những đặc điểm cơ bản sau: • Tri thức là yếu tố then chốt của lực lượng kiến tạo xã hội hiện đại, của lực lượng sản xuất và tăng trưởng kinh tế; • Thông tin và tri thức tăng lên một cách nhanh chóng về số lượng và tốc độ, kéo theo sự lạc hậu nhanh của tri thức, công nghệ cũ; • Thay đổi tổ chức và tính chất lao động nghề nghiệp. Người lao động luôn phải thích nghi với những tri thức và công nghệ mới. Những nghề nghiệp yêu cầu đào tạo với trình độ cao ngày càng tăng; • XH tri thức là xã hội toàn cầu hoá. * Sự nghiệp CNH, HĐH ở Việt Nam và những tác động của xã hội tri thức và toàn cầu hoá sẽ dẫn đến sự thay đổi trong cơ cấu thị trường lao động nghề nghiệp. Xu hướng cơ bản là lao động trong lĩnh vực công nghiệp và dịch vụ, đặc biệt lao động có trình độ cao sẽ tăng nhanh trong tương quan với lao động nông nghiệp. Mặt khác, thị trường lao động và nghề nghiệp cũng như cuộc sống trong điều kiện của xã hội tri thức và toàn cầu hoá cũng đặt ra những yêu cầu mới cho người lao động. Bên cạnh những năng lực chuyên môn, người lao động cần có những năng lực chung, đặc biệt là: • Năng lực hành động; • Tính tự lực và trách nhiệm; • Tính năng động và sáng tạo; • Năng lực cộng tác làm việc; • Năng lực giải quyết các vấn đề phức hợp; • Khả năng học tập suốt đời; • Khả năng sử dụng phương tiện mới, đặc biệt là công nghệ tin học; • Khả năng sử dụng ngoại ngữ trong giao tiếp và làm việc. ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 12 1.3.3. Những yêu cầu của QTDH đại học hiện đại a/ Đòi hỏi sự tiếp xúc thường xuyên giữa GV và SV Sự tiếp xúc giữa GV và SV trong và ngoài lớp học là yếu tố quan trọng nhất khuyến khích SV học tập. GV cần quan tâm giúp SV vượt qua những lúc khó khăn, thử thách để theo đuổi việc học. Việc tiếp xúc với GV giúp cho SV gắn bó với học tập và định hướng tương lai tốt hơn. * Đối với các lớp học truyền thống, GV nên: + Ấn định thời gian tiếp xúc SV tại nơi làm việc; + Tổ chức gặp gỡ SV ngoài giờ lên lớp hoặc tham dự các hoạt động của SV; + Cố gắng nhớ tên càng nhiều SV càng tốt; + Giúp SV giải quyết các thắc mắc nằm trong lẫn ngoài chương trình dạy; + Tư vấn cho SV về chương trình học và nghề nghiệp, quan tâm giúp đỡ những SV cá biệt + Khuyến khích SV trình bày quan điểm riêng và tham gia vào các buổi thảo luận; + Trao đổi riêng lẽ với SV để tìm hiểu mục tiêu học tập của họ và chia sẻ kinh nghiệm bản thân. * Đối với các lớp học từ xa, GV nên: + Khuyến khích SV trao đổi qua hệ thống thư điện tử. + Định kỳ tổ chức thảo luận trực tuyến cùng SV. + Tổ chức các nhóm làm việc theo địa phương. + Đến thăm các điểm làm việc nhóm khi có điều kiện. + Mời đồng nghiệp cùng tham gia hướng dẫn môn học. b/ Tăng cường các hoạt động hợp tác giữa SV Chất lượng học tập trong môi trường làm việc nhóm phát triển tốt hơn so với làm việc cá nhân. Cũng giống như trong làm việc, học tập tốt cần đến sự hợp tác và trao đổi chứ không phải ganh đua và biệt lập. Làm việc nhóm giúp phát triển tính tích cực học tập, chia sẻ và trao đổi ý kiến giúp phát triển trí tuệ và làm sâu sắc thêm sự hiểu biết của mỗi cá nhân. * Đối với các lớp học truyền thống, GV nên: + Khuyến khích mọi SV cùng tham gia trao đổi tại lớp; + Tổ chức các nhóm học tập và giao đề tài để SV làm việc nhóm; + Tổ chức và khuyến khích SV tự giúp đỡ nhau trong học tập; + Tính đến yếu tố chất lượng hoạt động nhóm khi đánh giá mỗi SV; + Khuyến khích SV tham gia các hoạt động tập thể trong trường; * Đối với các lớp học từ xa, GV nên: + Xây dựng đề tài để SV làm việc nhóm; + Tổ chức các địa điểm trao đổi giữa SV trong cùng địa phương; + Tổ chức trao đổi giữa SV trong các nhóm qua thư điện tử hoặc điện thoại; + Lập diễn đàn trên mạng để chia sẻ thông tin giữa các SV; + Định kỳ tổ chức thảo luận trực tuyến. ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 13 c/ Khuyến khích sử dụng các phương pháp học tập tích cực SV không học được gì nhiều nếu chỉ đến lớp để nghe giảng, ghi nhớ các dạng bài tập để làm các bài kiểm tra. SV cần được trao đổi về những điều được học, viết về chúng, liên hệ chúng với những điều đã biết và áp dụng chúng vào cuộc sống hằng ngày. SV cần được sở hữu thật sự những điều họ được dạy. * Đối với các lớp học truyền thống, GV nên: + Giúp SV liên hệ những điều được học với thực tế + Cung cấp những tình huống thực để SV phân tích. + Khuyến khích SV đưa ra các đề xuất và hoạt động mới đối với môn học. + Xây dựng các bài tập giải quyết vấn đề dựa trên nhóm SV và tổ chức cho SV báo cáo trước lớp. + Khuyến khích SV tranh luận với GV, với những SV khác, và có ý kiến về những nội dung trong tài liệu môn học với thái độ đúng mực. * Đối với các lớp học từ xa, GV nên: + Đa dạng hóa tài liệu học tập môn học để SV có thể có nhiều lựa chọn; + Xây dựng diễn đàn trên mạng để trao đổi với SV và giữa các SV với nhau; + Tổ chức chia sẻ, giới thiệu các kết quả làm việc tốt của SV trên mạng; + Tổ chức các nhóm làm việc qua thư điện tử, điện thoại, hội thảo trực tuyến; d/ Đòi hỏi cung cấp kịp thời các thông tin phản hồi Sự học đòi hỏi phải biết những gì mình biết lẫn những gì mình chưa biết. SV cần được cung cấp thông tin phản hồi về năng lực của họ trong các khóa học. Khi bắt đầu vào trường, SV cần được đánh giá năng lực đầu vào. Tại lớp học, SV cần được thường xuyên thể hiện năng lực đồng thời nhận được nhiều ý kiến góp ý để không ngừng tiến bộ. Trong suốt thời gian ở trường, cũng như trước lúc ra trường, SV cần có nhiều cơ hội để thể hiện mình, để biết những gì mình còn phải học, và biết cách tự đánh giá năng lực bản thân. * Đối với các lớp học truyền thống, GV nên: + Cho nhận xét vào bài làm của SV, góp ý cách khắc phục lỗi; + Thảo luận về kết quả làm bài của SV trước lớp hoặc với từng SV; + Sử dụng nhiều phương thức đánh giá khác nhau; + Sử dụng các phần mềm đánh giá có cung cấp thông tin phản hồi; + Tổ chức các buổi giải đáp thắc mắc đối với môn học; + Chấm và trả lại bài kiểm tra kịp thời cho SV. * Đối với các lớp học từ xa, GV nên: + Thường xuyên cung cấp thông tin phản hồi cho SV qua thư điện tử; + Sử dụng các phần mềm đánh giá có cung cấp thông tin phản hồi + Thực hiện các bài kiểm tra trước và sau khi kết thúc môn học để giúp SV nhận thấy sự tiến bộ; + Tổ chức các buổi giải đáp thắc mắc trực tuyến đối với môn học; + Cung cấp lời giải cho các bài kiểm tra sau khi chấm. e/ Coi trọng yếu tố thời gian Học tập yêu cầu thời gian và sự nỗ lực. Không có thời gian thì sự học không thể diễn ra. Sử dụng thời gian một cách hiệu quả là rất quan trọng đối với SV lẫn GV. Vì vậy, SV cần được hướng dẫn cách sử dụng thời gian tốt nhất cho việc học. Nhà trường cần định ra thời gian hợp lý dành cho SV, GV và cán bộ quản lý để mọi người đều có thể làm việc hiệu quả. ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 14 *Đối với các lớp học truyền thống, GV nên: + Hướng dẫn SV cách sử dụng thời gian hợp lý; + Dành thời gian hợp lý để SV hoàn thành các bài kiểm tra; + Trao đổi với SV về những mất mát nếu họ không tham gia lớp học; + Tổ chức gặp gỡ những SV không thường xuyên đến lớp để tìm hiểu nguyên nhân; + Tránh để mất nhiều thời gian do sử dụng các công nghệ dạy học. * Đối với các lớp học từ xa, GV nên: + Chú ý quỹ thời gian của các đối tượng SV khác nhau; + Xác định khung thời gian và những kết quả cần đạt được cho mỗi bài học; + Thiết kế qui trình tham gia buổi học hoặc trao đổi qua mạng sao cho ít tiêu tốn thời gian của SV; + Xây dựng qui định về việc SV tham gia học tập hoặc thảo luận qua mạng. f/ SV được kỳ vọng nhiều Kỳ vọng cao thường cho kết quả tốt. Mọi người đều muốn được kỳ vọng cao, kể cả những người có năng lực còn hạn chế lẫn những người thông minh. SV sẽ cảm thấy phấn khởi để cố gắng hơn trong học tập nếu họ được GV và nhà trường đặt nhiều kỳ vọng và hỗ trợ họ đạt được những kỳ vọng đó. * Đối với các lớp học truyền thống, GV nên: + Cung cấp cho SV chương trình chi tiết của môn học cùng những yêu cầu về bài kiểm tra, hạn phải nộp và thang điểm; + Khuyến khích SV chịu khó học tập và thể hiện năng lực của họ một cách cao nhất; + Góp ý cho SV về những mục tiêu học tập họ cần đạt được; + Có lời khen kịp thời về những nỗ lực và kết quả tốt từ SV; + Định kỳ cải tiến bài giảng theo hướng giúp SV luôn nỗ lực hơn nữa; + Tiếp xúc những SV có hạn chế về năng lực để tìm hiểu và có biện pháp hỗ trợ; + Lưu ý SV chú trọng vào việc nâng cao tri thức hơn là vào điểm số môn học. * Đối với các lớp học từ xa, GV nên: + Cung cấp cho SV chương trình chi tiết của môn học cùng những yêu cầu về bài kiểm tra, hạn phải nộp và thang điểm; + Xây dựng bài giảng và cho bài kiểm tra phù hợp với các đối tượng SV; + Đưa lên diễn đàn trên mạng của lớp các bài làm tốt của SV; + Xác định các mục tiêu cụ thể cần đạt được cho mỗi bài giảng; + Tạo điều kiện để SV góp ý về các hoạt động của lớp học; + Khuyến khích SV tham gia vào các hoạt động của môn học. g/ Sự khác biệt về năng khiếu và cách học được tôn trọng Sự học có thể diễn ra theo nhiều cách thức và mức độ khác nhau. SV vào trường với những năng khiếu và cách thức học tập không như nhau. Những SV tỏ ra vượt trội tại lớp học lý thuyết có thể lại chậm chạp trong các buổi thực hành và ngược lại. SV cần có cơ hội để phát triển năng khiếu và cách thức học tập riêng của họ đồng thời với việc họ được yêu cầu phát triển thêm các năng lực mới. * Đối với các lớp học truyền thống, GV nên: + Giới thiệu cho SV những cách thức học tập khác nhau và cho phép sự lựa chọn; + Sử dụng đa dạng các phương thức giảng dạy và hoạt động học tập; + Khuyến khích sự chia sẻ về kiến thức và kinh nghiệm học tập trong SV; I HC SI GềN - I MI PHNG PHP DY HC I HC THEO HNG SP TICH CC TS. Vế THNH LM 15 + T chc cỏc nhúm hc tp sao cho SV cú th b tr ln nhau; + Xõy dng cỏc bi tp tỡnh hung vi nhiu li gii khỏc nhau; * i vi cỏc lp hc t xa, GV nờn: + Khuyn khớch SV a ra cỏc quan im khỏc nhau; + Xõy dng cỏc hot ng hc tp cú tớnh a dng v gn vi thc t cỏc a phng; + Chỳ ý n s hiu bit v kinh nghim thc t ca SV khi xõy dng bi ging v thit k cỏc hot ng, cỏc bi kim tra. 1.3.4. Yờu cu ca o to theo h thng tớn ch Bn cht ca hc ch tớn ch l thc hin mt qui trỡnh o to: * Tt c vỡ ngi hc: cỏch tt nht ỏp ng cỏc mong mun ca ngi hc khi hc i hc. + Mang li hiu qu (= cht lng + hiu sut) o to cao; + Cht lng cao vỡ ỏp ng yờu cu ngun nhõn lc; + Hiu sut cao vỡ khai thỏc trit ngun lc (nhõn lc, vt lc v ti lc) o to; + Qui mụ cng ln, trng cng nhiu lnh vc hiu qu cng cao. * Cụng ngh hoỏ o to: qui trỡnh mang tớnh cụng ngh cao. * Thớch ng vi kinh t thi trng: tuõn theo qui lut giỏ tr, canh tranh lm ng lc khụng ngng nõng cao cht lng (ngi hc c chn thy, chn mụn hc) v ngun nhõn lc chuyn i ngnh ngh nhanh. * ỏp ng xu th ton cu hoỏ: chuyn i, trao i, liờn thụng ton cu. Đo tạo theo hệ thống tín chỉ l một phơng thức đo tạo tiên tiến, tạo điều kiện thuận lợi để ngời học tích luỹ kiến thức, chuyển đổi ngnh nghề, liên thông, chuyển tiếp tớicác cấp học tiếp theo ở trong nớc v ngoi nớc. Thực hiện phơng thức đo tạo ny, đòi hỏi phải đổi mới mạnh mẽ việc tổ chức giảng dạy- học tập. Trong đó cần đặc biệt quan tâm đến việc sử dụng các phơng pháp, hình thức tổ chức dạy học có nhiều khả năng phát huy tính tích cực, độc lập, sáng tạo củaSV; đồng thời tăng cờng khâu tổ chức cho SV tự học, tự nghiên cứu. 1.4. Thc trng i mi PPDH i hc hin nay i mi PPDH H hin ang c ng, Nh nc v cỏc cp qun lý giỏo dc quan tõm. Tuy nhiờn, cho n nay vic i mi PPDH H vn ang l vn cn c nhỡn nhn v ỏnh giỏ mt cỏch khỏch quan, trỏnh nhng nhn nh cm tớnh hoc c rỳt ra t thc t dy hc mt khoa, mt trng c th. Di õy l mt s kt qu nghiờn cu thc trng i mi PPDH H ca cỏc chuyờn gia thuc Vin KHGD Vit Nam, HQG H Ni, SVP H Ni, V GDH, V KHCN- B GD&T lm c s thc tin ca vic i mi PPDH i hc. 1.4.1. i tng kho sỏt: Nh qun lý cp trng (367) v khoa (trong ú 48 lónh o cp trng; 319 lónh o cp khoa); 1342 GV; 1386 SV ca 43 trng H. 1.4.2. Ni dung kho: * Nhn thc ca CBQL v GV v i mi PPDH H; * Thc tin i mi PPDH trong i ng CBQL v GV; * Cỏc iu kin i mi PPDH. ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 16 1.4.3. Một số kết quả nghiên cứu a/ Thực trạng nhận thức của CBQL và GV về đổi mới PPDH ở ĐH * 87,2% CBQL và GV quan niệm đúng về bản chất của đổi mới PPDH ở ĐH, đólà việc chuyển từ dạy học theo kiểu truyền thụ một chiều của GV sang kiểu dạy họcphát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo trong hoạt động học tập của SV.Tuy nhiên vẫn còn 12,8% CBQL và GV quan niệm phiến diện về bản chất của đổi mới PPDH ở ĐH. * Đa số CBQL và GV cho rằng việc đổi mới PPDH ở ĐH phải tiến hành một cách đồng bộ với đổi mới các yếu tố khác của QTDH. * Đa số CBQL và GV cho rằng, trong các nhân tố thúc đẩy đổi mới PPDH ở ĐH,nhân tố GV ý thức được tầm quan trọng của đổi mới PPDH được xếp ở vị trí cao nhất. Tuy nhiên, sự chỉ đạo của CBQL các cấp có vai trò quyết định đến hoạt động đổi mới PPDH của GV. b/ Thực trạng công tác chỉ đạo đổi mới PPDH ở trường ĐH * Lập kế hoạch chỉ đạo đổi mới PPDH + Chỉ có 19/32 trường ĐH thành lập Ban chỉ đạo đổi mới PPDH với chức năng, nhiệm vụ, kế hoạch hoạt động cụ thể. + Có 40/43 trường ĐH (chiếm tỷ lệ 83,3%), nhà QL cấp trường ban hành văn bản quy định về tăng cường đổi mới PPDH. * Các biện pháp chỉ đạo cụ thể + Có 85,7% (42/48) nhà QL cấp trường và 75,9% (204/271) nhà QL cấp khoa cho biết đơn vị họ đã áp dụng biện pháp dự giờ GV giỏi; + Có 61,2% (30/49) nhà QL cấp trường và 55,2% (139/252) nhà QL cấp khoa đã có chính sách khuyến khích động viên, khen thưởng bằng vật chất và tinh thần cho GV trong đổi mới PPDH; + Có 64,7% (38/48) nhà QL cấp trường và 67,1% (169/252) nhà QL cấp khoa đã áp dụng biện pháp đưa đổi mới PPDH vào chỉ tiêu thi đua; + Có 79,2% (33/51) nhà QL cấp trường và 75,6% (204/270) nhà QL cấp khoa đã áp dụng biện pháp bồi dưỡng về PPDH ở ĐH cho GV; Tuy nhiên, việc tổ chức tập huấn đổi mới PPDH cho GV, biên soạn các tài liệu về đổi mới PPDH, triển khai các đề tài NCKH về đổi mới PPDH; đảm các điều kiện cho đổi mới PPDH ở các trường ĐH được khảo sát còn hạn chế. c/ Thực trạng đổi mới PPDH của GV ở các trường ĐH * Hiểu biết của GV về các PPDH ở ĐH + Đa số GV đều nắm vững và sử dụng thành thạo nhóm PPDH thuyết trình (thuyết trình: 64,5%; thuyết trình kết hợp với vấn đáp: 54,6%; thuyết trình kết hợp với phương tiện nghe-nhìn: 54,6%). + Ở một số PPDH, một bộ phận đáng kể GV chưa biết hoặc biết (nghe nói đến) nhưng chưa bao giờ áp dụng như PPDH bằng graph (60,7%), PPDH tiếp cận theo mô đun (25,6%), PPDH theo dự án (28,7%), PPDH hợp tác (31,1%)…Tỉ lệ GV áp dụngthành thạo các PPDH nói trên rất thấp (từ 2,5-7,8%) * Mức độ sử dụng PPDH của GV + Nhóm PPDH thuyết trình được GV thường xuyên sử dụng nhất: - 60,1% thường xuyên sử dụng PP thuyết trình; - 56,0% thường xuyên sử dụng PP thuyết trình kết hợp đàm thoại; - 44,7% thường xuyên sử dụng PP thuyết trình kết hợp các tài liệu nghe-nhìn. + Với các PP mới như PPDH đóng vai, PPDH tiếp cận theo mô đun, PPDH bằng ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 17 graph; PPDH theo dự án…GV ít khi sử dụng. Chẳng hạn, đối với PPDH bằng graph có đến 73,2%; PPDH theo dự án có đến60,4% GV cho rằng chưa bao giờ sử dụng. * Hiệu quả sử dụng PPDH của GV các trường ĐH + Các PPDH được sử dụng tương đối có hiệu quả là các PP thuyết trình, thảo luận theo nhóm, seminar, dạy học tình huống… + Với các PPDH mới, tỉ lệ GV sử dụng không hiệu quả chiếm tỷ lệ tương đối cao (PP đóng vai: 24,2%; PP tiếp cận theo môđun: 24,5%; PP graph: 40,7%; Elearning: 30,5%; Dạy học theo dự án: 27,6%; PP dạy học hợp tác: 24,9% * Mức độ sử dụng công nghệ thông tin + Số liệu điều tra cho thấy, phần lớn GV ứng dụng CNTT dưới dạng trình chiếu Power Poit (65,3%) và khai thác thông tin trên mạng internet (53,0%) vào dạy học; một bộ phận đáng kể GV thường xuyên thiết kế bài giảng điện tử (39%), quản lý hồ sơ giảng dạy bằng máy tính (32,2%) + Một bộ phận đáng kể GV chưa bao giờ sử dụng CNTT dưới các hình thức vào dạy học… d/ Những trở ngại khi tiến hành đổi mới PPDH ở ĐH Đánh giá về những trở ngại khi tiến hành đổi mới PPDH ở ĐH được thể hiện ở bảng sau: Trở ngại Tỉ lệ QL trường đồng ý Tỉ lệ QL khoa đồng ý Tỉ lệ GV đồng ý Tỉ lệ GV đồng ý Cơ chế quản lý chưa phù hợp 37,0 33,9 44,9 Nội dung chương trình lạc hậu 51,9 36,7 45,7 54,0 Phương pháp kiểm tra đánh giá chưa phù hợp 48,1 45,6 48,1 60,9 Tâm lý ngại đổi mới của GV 59,3 41,8 9,1 Cơ sở vật chất thiếu 63,8 66,5 69,6 73,1 Thông tin, thư viện không đảm bảo 42,6 47,2 56,1 58,6 Lớp học quá đông 57,4 64,2 70,6 54,0 GV dạy nhiều 50,0 51,6 43,9 Bồi dưỡng PPDH chưa tốt 46,3 45,9 57,4 Trình độ GV hạn chế 42,6 42,7 19,5 Trình độ ngoại ngữ yếu 66,7 64,4 51,9 64,8 PP học tập của SV chưa phù hợp 79,6 74,1 66,7 60,4 Bảng trên cho thấy các nhà QL, GV và SV tương đối thống nhất rằng các yếu tố cản trở mạnh nhất tới việc đổi mới PPDH là: 1) Cơ sở vật chất thiếu; 2) Lớp học quá đông; 3) Trình độ ngoại ngữ yếu; 4) PP học tập của SV chưa phù hợp. 1.5. Khái niệm và định hướng đổi mới PPDH ở ĐH 1.5.1. Khái niệm đổi mới PPDH ở ĐH a/ PPDH là gì? Thuật ngữ PP bắt nguồn từ tiếng Hy lạp (methodos) có nghĩa là con đường đi đến mục đích. Theo đó, PPDH là con đường để đạt mục đích dạy học. PPDH là cách thức hành động của GV và SV trong quá trình dạy học. Cách thức hành động bao giờ cũng diễn ra trong những hình thức cụ thể. Cách thức và hình thức không tách nhau một ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 18 cách độc lập. Cho đến nay chưa có sự thống nhất về định nghĩa PPDH. Sau đây là một định nghĩa rộng về PPDH: PPDH là những hình thức và cách thức hoạt động của GVvà SV trong những điều kiện dạy học xác định nhằm đạt mục đích dạy học. PPDH là một khái niệm rất phức hợp, có nhiều bình diện, phương diện khác nhau. Có thể nêu ra một số đặc điểm của PPDH như sau: • PPDH định hướng thực hiện mục tiêu dạy học; • PPDH là sự thống nhất của PP dạy và PP học; • PPDH thực hiện thống nhất chức năng đào tạo và giáo dục; • PPDH là sự thống nhất của lôgic nội dung dạy học và lôgic tâm lý nhận thức; • PPDH có mặt bên ngoài và bên trong; • PPDH có mặt khách quan và mặt chủ quan; • PPDH là sự thống nhất của cách thức hành động và phương tiện dạy học (PTDH). Trong những nghiên cứu mới về dạy học, lý thuyết kiến tạo được đặc biệt chú ý, trong đó có việc tạo môi trường học tập thích hợp. Mặt khác định hướng chung của việc đổi mới giáo dục là chú trọng việc hình thành năng lực cho SV. Theo đó, có thể hiểu: PPDH là những hình thức và cách thức hoạt động của GV và SV trong những môi trường dạy học được chuẩn bị, nhằm đạt mục đích dạy học, phát triển các năng lực của cá nhân. b/Đổi mới PPDH là gì? PPDH là một phạm trù của khoa học giáo dục. Việc đổi mới PPDH cần dựa trên những cơ sở khoa học và thực tiễn giáo dục. Khoa học giáo dục là lĩnh vực rất rộng lớn và phức hợp, có nhiều chuyên ngành khác nhau. Vì vậy việc đổi mới PPDH cũng được tiếp cận dưới rất nhiều cách tiếp cận khác nhau Sơ đồ sau đây trình bày tổng quan những phương hướng tiếp cận để xác định các cơ sở của việc đổi mới PPDH: Sơ đồ 1: Tổng quan những phương hướng tiếp cận để xác định các cơ sở của việc đổi mới PPDH ( Theo Nguyễn Văn Cường- Bernd Meier) Tuỳ theo mỗi cách tiếp cận khác nhau có thể có những quan niệm khác nhau về đổimới PPDH. Vì vậy có những định hướng và những biện pháp khác nhau trong việc đổi mới PPDH. Tuy nhiên không có công thức chung duy nhất trong việc đổi mới PPDH. Trong thực tiễn cần xuất phát từ hoàn cảnh cụ thể để xác định và áp dụng những định hướng, biện pháp thích hợp. Dựa trên khái niệm chung về PPDH, có thể hiểu: đổi mới PPDH là cải tiến những hình thức và cách thức làm việc kém hiệu quả của GV và SV, I HC SI GềN - I MI PHNG PHP DY HC I HC THEO HNG SP TICH CC TS. Vế THNH LM 19 s dng nhng hỡnh thc v cỏch thc hiu qu hn nhm nõng cao cht lng dyhc, phỏt huy tớnh tớch cc, t lc v sỏng to, phỏt trin nng lc ca SV. i mi PPDH i vi GV bao gm: - i mi vic lp k hoch dy hc, thit k bi dy; - i mi PPDH trờn lp hc; - i mi vic kim tra, ỏnh giỏ kt qu hc tp. i mi PPDH i vi SV l i mi PP hc tp. i mi PPDH cn c t chc, lónh o v h tr t cỏc cp qun lý giỏo dc, c bit l cỏc trng H thụng qua nhng bin phỏp thớch hp. 1. 5.2. Những định hớng đổi mới PPGD ở trờng ĐH Việc đổi mới PPGD ở trờng ĐH đợc xuất phát trên những định hớng lớn sau đây: a/ Phải tiến hnh đổi mới một cách đồng bộ PPGD l một yếu tố của của quá trình đo tạo đại học, có mối quan hệ với các yếu tốkhác. Do đó muốn đổi mới PPGD, không thể không đổi mới mục tiêu, nội dung, ch-ơng trình, đo tạo; xây dựng v phát triển đội ngũ giảng viên (GV); cơ sở vật chất thiếtbị phục vụ đo tạo; kiểm tra đánh giá kết quả đo tạo. Điều rõ rng l việc đổi mới PPGD ở H chỉ thực hiện đợc khi: * Mục tiêu của các trờng đại học hớng vo việc đo tạo nhân lực t duy, nhân lực tạo nghiệp; * Các học phần có đủ ti liệu, giáo trình v ti liệu tham khảo đợc biên soạn dới dạng những vấn đề, tình huống có vấn đề; * Nh trờng có những thiết bị dạy học mới nh overhead, projector, multimedia; * Việc kiểm tra, đánh giá nhằm vo lĩnh vực nhận thức bậc cao của SV (áp dụng,phân tích, tổng hợp, đánh giá); * Bản thân GV phải nắm vững các PPGD mới v quan tâm đến dạy cách học choSV. b/ Phải hớng vo việc phát huy tính tích cực, chủ động của SV, tránh lối truyềnthụ một chiều, nhồi nhét kiến thức, tiến tới dạy học phát hiện v giải quyết vấn đề Có thể xem đây l định hớng cơ bản nhất cho việc đổi mới PPGD ở trờng ĐH nhằm tạo ra khâu đột phá, từ bỏ thói quen thụ động, chuyển sang cách học có nghiên cứu, tích cực, chủ động. Theo định hớng ny, đòi hỏi: * Phải đổi mới cách dạy của GV GV phải dạy cho SV năng lực nhận thức, năng lực t duy sáng tạo. Muốn thế ngời GV phải nắm vững năng lực nhận thức, năng lực t duy của SV v phải biết áp dụng các phơng pháp khác nhau, tuỳ theo mục tiêu, tính chất của môn học, đặc điểm của ngời học, lớp học. * Phải đổi mới cách học của SV Trong cách học của SV cần chú trọng đến phơng pháp tự học. Có hình thnh đợc phơng pháp tự học, SV mới có thể thích ứng nhanh với phơng thức đo tạo theo hệ thống tín chỉ v việc học tập suốt đời, trong bối cảnh khoa học- kỹ thuật phát triển mạnh mẽ. Bên cạnh tự học, cần phải chú ý đến cùng học. Cùng học (theo nhóm, tổ, lớp) mới rèn luyện cho SV khả năng hợp tác, khả năng thuyết phục v khả năng quản lý. * Phải giảm bớt thời gian học tập trên lớp, dnh thêm thời gian tự học, tự nghiên cứu của SV. I HC SI GềN - I MI PHNG PHP DY HC I HC THEO HNG SP TICH CC TS. Vế THNH LM 20 Trong phơng thức đo tạo theo hệ thống tín chỉ, thời gian học tập trên lớp của SV chỉ chiếm 50%, còn lại dnh cho các hoạt động học tập độc lập khác. Vì thế, SV phải kế hoạch hoá các hoạt động học tập độc lập ny để hon thnh những nhiệm vụ học tập (cá nhân, nhóm) khác nhau. c/ Phải có bớc đi v mức độ thích hợp cho việc đổi mới PPGD Hiện nay, nhiều trờng đại học còn có khó khăn về giáo trình, ti liệu học tập của SV, về đội ngũ GV (nhất l đối với những ngnh mới) v về cơ sở vật chất, thiết bị, trong khi quy mô đo tạo không ngừng tăng lên. Điều đó, đòi hỏi việc đổi mới PPGD ở đại học phải có bớc đi v mức độ thích hợp, cụ thể l: * Cần xác định đổi mới PPGD H ở l một quá trình lâu di, phức tạp. Kinh nghiệm của các nớc trên thế giới cho thấy, muốn thay đổi một cách dạy, một cách học (ví dụ, chuyển từ dạy học thụ động sang dạy học tích cực) ở đại học phải mất nhiều năm. Điều đó lu ý chúng ta không nên nóng vội nhng cũng cần phải khẩn trơng ở những khâu có thể cải tiến, đột phá ngay đợc. * Lựa chọn các môn học, các tổ bộ môn, các khoa có điều kiện triển khai trớc việc đổi mới PPGD để rút kinh nghiệm cho ton trờng. * Tiến hnh đổi mới PPGD theo các mức độ khác nhau: +) Thuyết trình có đm thoại thảo luận; +) Tổ chức dạy học theo cách hớng dẫn SV học tập l chính; +) Tổ chức dạy học theo hớng phát hiện v giải quyết vấn đề; +) Tổ chức dạy học theo hớng nghiên cứu 1.6. Nhng c im ca PPDH mi 1.6.1. Xỏc lp v trớ ch th ca HS, bo m tớnh t giỏc tớch cc v sỏng to ca hot ng hc tp * HS l ch th kin to tri thc, rốn luyn k nng, hỡnh thnh thỏi . * Vai trũ ch th ca HS c khng nh trong quỏ trỡnh h HT trong hot ng v bng hot ng ca bn thõn mỡnh. * Tớnh t giỏc, tớch cc ca HS t lõu ó tr thnh mt nguyờn tc ca GDH XHCN. * Tớnh t giỏc, tớch cc ca HS c bo m thụng qua nhng hot ng c hng ớch v gi ng c bin nhu cu ca XH chuyn húa thnh nhu cu ni ti ca bn thõn. 1.6.2. Xõy dng nhng tỡnh hung cú dng ý SP cho HS hc tp trong hot ng v bng hot ng c thc hin c lp hoc trong giao lu. * Tri thc khụng phi l th cú th cho khụng. * Ci t tri thc vo nhng tỡnh hung thớch hp HS chim lnh nú thụng qua hot ng: + t giỏc, + tớch cc, + sỏng to ca bn thõn. * Theo ch ngha kin to trong tõm lý hc, hc tp l quỏ trỡnh trong ú ngi hc xd kin thc cho mỡnh bng cỏch thớch nghi vi mụi trng sinh ra nhng mõu thun, nhng khú khn v nhng mt cõn bng. * Mt mụi trng khụng cú dng ý SP l khụng ch th (HS) kin to c tri thc theo ỳng yờu cu m XH mong mun. * Tựy vo mc tiờu v hon cnh c th, ta cú th t chc cho HS ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 21 hoạt động độc lập hoặc giao lưu. * Mặt dầu, trong quá trình HT vẫn có những pha HS hoạt động dưới sự dẫn dắt của GV hoặc có hỗ trợ của bạn, nhưng hoạt động độc lập của HS là thành phần không thể thiếu để bảo đảm việc học thành công. * Mặt khác, do bản chất XH của việc HT, phương diện GIAO LƯU cần được nhấn mạnh trong PPDH; những yếu tố như học nhóm, theo cặp, HS trình bày, tranh luận, cần được tăng cường. 1.6.3. Dạy việc học, dạy tự học thông qua toàn bộ quá trình dạy học. Mục đích dạy học không phải chỉ ở những kết quả cụ thể của quá trình HT, ở tri thức và kỹ năng bộ môn, mà điều quan trọng hơn là ở bản thân việc học, ở cách học, ở khả năng đảm nhiệm, tố chức và thực hiện những quá trình HT một cách hiệu quả. Ý tưởng này ngày càng được nhấn mạnh trong lý luận và thực tiễn DH trên quy mô quốc tế, bằng nhiều thứ tiếng khác nhau: learning how to learn (Anh) hay apprendre à apprendre (Pháp), Dạy tự học là một phương diện đặc biệt quan trọng của việc day học. Do kho tàng văn hóa của nhân loại là vô tận, và cứ sau mỗi chu kỳ ngắn thì tri thức trên các lĩnh vực lại tăng lên gấp đôi. Vì thế để ta có thể sống và làm việc suốt đời thì phải HỌC SUỐT ĐỜI. Để học được suốt đời thì phải có khả năng tự học. Khả năng tự học cần được rèn luyện ngay khi còn là học sinh. Vì vậy quá trình DH phải bao hàm cả dạy tự học. Việc dạy tự học chỉ có thể thực hiện được khi ta chọn cách dạy-lấy HS làm trung tâm, HS là chủ thể, tự họ hoạt động để đáp ứng nhu cầu XH đã chuyển hóa thành nhu cầu của chính bản thân họ. Việc nhấn mạnh vai trò của tự học và dạy tự học không có nghĩa là phủ nhận bản chất XH của việc HT. Tự học không có nghĩa là cố lập người học ra khỏi XH. Biết tự học là biết kế thừa di sản văn hóa của nhân loại, biết khai thác những phương tiện mà loài người cung cấp cho mình để thực hiện quá trình HT. 1.6.4. Chế tạo và khai thác những phương tiện phục vụ quá trình dạy học. Phương tiện DH, từ tài liệu in ấn và những đồ dùng DH tới những phương tiện kỹ thuật tinh vi như thiết bị nghe nhìn, công nghệ thông tin và truyền thông, giúp ta thiết lập những tình huống có dụng ý SP, tổ chức những hoạt động và giao lưu giữa Thầy và Trò. 1.6.5. Tạo niềm lạc quan HT dựa trên lao động và thành quả của bản thân người học. Hoạt động HT tự giác, tích cực và sáng tạo một mặt đòi hỏi và mặt khác tạo ra niềm vui. Niềm vui này có thể có được bằng nhiều cách khác nhau như động viên, khen thưởng .v.v. nhưng quan trọng nhất vẫn là niềm lạc quan dựa trên lao động và thành quả HT của bản thân người học. 1.6.6. Xác định vai trò mới của GV với tư cách người thiết kế, ủy thác, điểu khiển và thể chế hóa. Cần lưu ý rằng, xác lập vị trí chủ thể của người học một mặt không hề làm suy giảm, mà ngược lại còn nâng cao vai trò, trách nhiệm của người Thầy. Thầy không phải là nguồn phát tin duy nhất, không phải là người ra lệnh một cách khiêm cưỡng, không phải là người hoạt động chủ yếu ở hiện trường. Vai trò, nhiệm vụ mới của Thầy theo PPDH TC càng quan trọng hơn, nặng nề hơn, nhưng tế nhị hơn: ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 22 Thiết kế, là lập kế hoạch, chuẩn bị quá trình DH cả về mục đích, nội dung, PP, phương tiện và hình thức tổ chức; Ủy thác, là biến ý đồ dạy của Thầy thành nhiệm vụ hoạt động tự nguyện tự giác của Trò, là chuyển giao cho Trò không những tri thức dưới dạng có sẵn mà là những tình huống để trò hoạt động và thích nghi; Điều khiển, kể cả điều khiển về mặt tâm lý, bao gồm sự động viên, hướng dẫn trợ giúp và đánh giá; Thể chế hóa, là xác nhận những kiến thức mới phát hiện, đồng nhất hóa những kiến thức riêng lẻ mang màu sắc cá thể, phụ thuộc hoàn cảnh và thời gian của từng HS thành tri thức KH của XH, tuân thủ chương trình về mức độ yêu cầu, cách thức diễn đạt và định vị tri thức mới trong hệ thống tri thức đã có, hướng dẫn vận dụng và ghi nhớ hoặc giải phóng khỏi trí nhớ nếu không cần thiết. Trong các vai trò kể trên của GV, ủy thác và thể chế hóa đã được đề cập nhiều trong lý thuyết tình huống ở Pháp. ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 23 CHƯƠNG 2 XÂY DỰNG MÔI TRƯỜNG DẠY HỌC TÍCH CỰC “Nếu nói chuyện là dạy học thì tất cả chúng ta đều thông minh đến độ khó có thể chịu đựng được chuyện đó”. RF. Mager 2.1 Khái niệm môi trường dạy học Theo Jean Marc Denommé và Madeleine Roy, hoạt động sư phạm có ba tác nhân: người dạy, người học và môi trường. Ba tác nhân này luôn có mối quan hệ qua lại và tác động lẫn nhau. Trong đó môi trường bao gồm cả hai yếu tố bên trong và bên ngoài ảnh hưởng đến việc dạy học. Các yếu tố bên ngoài của môi trường là các yếu tố “tiến triển bên ngoài” và “ảnh hưởng của chúng được thực hiện từ bên ngoài của người dạy và người học”. Cụ thể đó là: môi trường (với ý nghĩa là môi trường vật chất và hoàn cảnh mà hoạt động sư phạm diễn ra trong đó), người dạy, người học, nhà trường, gia đình và xã hội. Còn “các yếu tố bên trong của môi trường chỉ rõ sức mạnh nội tại của người dạy và người học, tạo sức ép lên quá trình học và phương pháp sư phạm”. Cụ thể đó là: tiềm năng trí tuệ xúc cảm, giá trị, vốn sống, phong cách dạy và học, tính cách. Theo cách hiểu là nơi diễn ra quá trình dạy học, “môi trường dạy học bao gồm cả môi trường vật chất cũng như môi trường do GV tạo ra”. Vì vậy môi trường dạy học được chia thành: - Môi trường trí tuệ thể hiện về năng lực người học, còn người dạy là người khuyến khích, tạo động cơ thúc đẩy người học. - Môi trường vật chất chỉ các yếu tố vật chất bên ngoài: nhiệt độ, âm thanh, ánh sáng, phòng học, bàn ghế, phương tiện, học liệu… - Môi trường tâm lý thường được gọi là bầu không khí lớp học bao gồm: cảm xúc của người học, mối quan hệ giữa người học với người học, giữa người dạy với người học… - Môi trường xã hội để chỉ sự hợp tác của người học trong một cộng đồng lớp học cũng như vốn kiến thức, kỹ năng, thái độ và kinh nghiệm sống khác nhau của người học. Trong phạm vi hẹp hơn, khái niệm môi trường dạy học chỉ toàn bộ không khí và văn hóa trong lớp học, bao gồm các cách thức truyền đạt, bố trí lớp học, cảm quan, việc tổ chức không gian vật chất và khả năng quản lý của GV trong lớp học. Như vậy có những cách tiếp cận khác nhau về khái niệm môi trường trong khung cảnh hoạt động sư phạm, song đều thống nhất khi cho rằng môi trường dạy học bao gồm nhiều yếu tố ảnh hưởng đến hoạt động dạy học trong các nhà trường hoặc trong lớp học. Điểm khác biệt ở đây là cách tiếp cận “Sư phạm tương tác” của Jean Marc Denommé và Madeleine Roy đã chỉ rõ người dạy chính là một nhân tố bên ngoài ảnh hưởng rất lớn đến người học. Đó là “hình ảnh thực” của người dạy bao gồm: hình thể, cách ăn mặc, đi đứng, lời nói, tính cách, vốn tri thức cũng như phương pháp giảng dạy. Tương tự như vậy người học cũng tác động đến người dạy bằng chính “hình ảnh thực” của mình: với tư cách cá nhân (hình thể, tính cách, sự thích ứng, kiểu học), với tư cách nhóm – lớp (đặc tính của nhóm học, hình ảnh của lớp học có kỷ luật hoặc ồn ào, chủ động hoặc tích cực…). ĐẠI HỌC SÀI GÒN - ĐỔI MỚI PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC Ở ĐẠI HỌC THEO HƯỚNG SP TICH CỰC – TS. VÕ THÀNH LÂM 24 Xây dựng môi trường dạy học tích cực cho SV, GV luôn chú ý điều chỉnh hoặc cải thiện các nhân tố của môi trường nhằm phát huy vai trò chủ động, tích cực của SV trong quá trình học tập. Trong môi trường học tập tích cực, SV phải là ‘tác nhân chính” của việc học, có hứng thú, động lực học tập, chủ động tham gia và tự chịu trách nhiệm về việc học tập của mình. 2.2 Sự cần thiết phải xây dựng môi trường dạy học tích cực * Môi trường dạy học ảnh hưởng rất lớn đến hoạt động dạy học cũng như kết quả học tập của SV. Xuất phát từ nhận thức đó, trong quá trình dạy học GV và SV luôn phải thay đổi để thích nghi với môi trường, phải cải thiện môi trường để cho việc dạy và học thuận lợi hơn. Xây dựng môi trường dạy học tích cực là một yêu cầu cần thiết và là một thành tố quan trọng tạo nên hiệu quả dạy học. * Sự thay đổi không ngừng của xu thế thời đại, đặc biệt là sự tiến bộ không ngừng của khoa học công nghệ, của nền kinh tế, xã hội toàn cầu đặt ra cho giáo dục nói chung, GDĐH nói riêng một yêu cầu là phải đào tạo ra những con người không chỉ có kiến thức chuyên môn mà cần phải có thái độ và kỹ năng sống thích hợp với sự thay đổi của hoàn cảnh. Do vậy tạo một môi trường dạy học tích cực sẽ giúp SV có được động lực học tập, tư duy năng động, sáng tạo, luôn tìm kiếm giải pháp cho những tình huống khác nhau. * Bốn mục tiêu nền tảng của giáo dục thế kỉ XXI mà UNESCO nêu ra “học để biết, học để làm, học để làm người, học để cùng chung sống” đặt ra cho giáo dục nước ta những yêu cầu mới. Xây dựng môi trường dạy học tích cực nhằm hình thành năng lực tự học, học thường xuyên, học suốt đời cho SV. 2.3 Các biện pháp xây dựng môi trường dạy học tích cực 2.3.1.Tạo động lực học tập cho SV Một cách chung nhất, động lực học tập của SV được thể hiện ở thái độ tự nguyện, ở nhu cầu, mong muốn, sự thôi thúc tham gia và thành công trong quá trình học tập. Theo các nhà nghiên cứu có động lực bên trong và động lực bên ngoài. Động lực bên trong nằm trong chính bản thân người học. Việc học sẽ không thể hiệu quả nếu người học cảm thấy chán nản và thụ động trong quá trình học hoặc không biết mình phải làm gì để thành công trong học tập. Thúc đẩy được động lực bên trong của chính người học là rất quan trọng. Bên cạnh đó việc học cũng sẽ được cải thiện tốt hơn nhờ vào môi trường học tập thuận lợi do GV tạo ra. Tạo động lực học tập cho SV cần được GV tiến hành ngay từ buổi đầu tiên và duy trì trong suốt khóa học. Mở đầu khóa học: - Trong buổi đầu tiên của khóa học GV cần tìm hiểu những nhu cầu, mong muốn của SV bằng cách hỏi trực tiếp hoặc thiết kế phiếu hỏi yêu cầu SV trả lời ngắn gọn. Đó sẽ là những thông tin hữu ích cho GV trong việc xây dựng kế hoạch giảng dạy vừa đáp ứng được mục tiêu đào tạo vừa đáp ứng được mong muốn của người học. - Chỉ ra những mục tiêu cần đạt và lợi ích của việc học bằng cách cung cấp “Đề cương môn học” cho SV. Đề cương môn học sẽ giúp SV có được: thông tin về GV, mục tiêu, nội dung cơ bản của môn học, nguồn học liệu, những yêu cầu đối với SV, hình thức kiểm tra và những tiêu chí đánh giá. Những thông tin này giúp SV tự định hướng và xây dựng kế hoạch học tập phù hợp với mình và phấn đấu cho sự thành công trong học tập. |
