ThS.BS. Võ Nguyễn Ngọc Trang ThS.BS. Trần Quang Tuyến I. Đột quỵ: 1. Đột quỵ, hay còn gọi là tai biến mạch máu não, xảy ra khi một phần của não bị tổn thương do căn nguyên mạch máu. Khi dòng máu không thể đi đến não, các tế bào não sẽ ở trong tình trạng thiếu máu và chết đi. Có hai loại đột quỵ chính là thiếu máu não và xuất huyết não. Thiếu máu não xảy ra khi mạch máu bị hẹp hoặc tắc, làm cho không đủ máu chuyên chở oxy và các chất dinh dưỡng cho não. Xuất huyết não xảy ra khi thành mạch máu bị vỡ đột ngột, gây chảy máu vào trong não. 2. Tùy thuộc vào phần nào của não bị ảnh hưởng, đột quỵ sẽ biểu hiện bằng các dấu hiệu và triệu chứng khác nhau. Nhưng nói chung đột quỵ biểu hiện bằng các triệu chứng thần kinh xảy ra một cách đột ngột: đột ngột liệt nửa người hoặc tê nửa người (bên trái hoặc bên phải), đột ngột mất trí nhớ, hoặc rối loạn ngôn ngữ,… 3. Đột quỵ là một bệnh khá phổ biến hiện nay, bệnh có tỉ lệ tử vong và gây tàn phế rất cao. Theo thống kê tại Hoa Kỳ, đột quỵ xếp thứ 3 trong các nguyên nhân gây tử vong sau bệnh tim mạch và ung thư, mỗi năm có khoảng 795000 bệnh nhân đột quỵ, trong đó đột quỵ thiếu máu não chiếm tỷ lệ 87%. Trung bình mỗi 40 giây có một bệnh nhân bị đột quỵ và mỗi 4 phút có một bệnh nhân tử vong vì đột quỵ. Do đó phòng ngừa và điều trị đột quỵ là điều cần thiết. II. Thuốc tiêu sợi huyết 1. Cơ chế tác dụng của thuốc: huyết khối (thrombus) là cục máu đông làm tắc nghẽn dòng chảy trong lòng mạch máu não và gây ra đột quỵ thiếu máu não. Huyết khối hình thành được là do fibrin. Trong quá trình ly giải cục huyết khối, plasmin là một chất có tác dụng tiêu hủy firbin tạo thành các sản phẩm thoái hóa có thể hòa tan được. Chất hoạt hóa plasminogen mô tái tổ hợp rTPA (với tên gọi Alteplase) có tác dụng chọn lọc trên fibrin, chuyển plasminogen thành plasmin, làm tan cục huyết khối. Đây là thuốc duy nhất được Hoa Kỳ (cơ quan FDA) ) chấp thuận sử dụng trong điều trị đột quỵ thiếu máu não cấp trong vòng 3 giờ kể từ khi có triệu chứng đầu tiên. 2. Hiệu quả của thuốc: thuốc rTPA (Alteplase) làm giảm tàn tật và tăng khả năng phục hồi vận động của bệnh nhân sau đột quỵ, nhưng muốn có tác dụng thì phải sử dụng trong vòng 3 giờ kể từ khi có triệu chứng đầu tiên của đột quỵ, dùng thuốc càng sớm thì khả năng thành công càng cao. Do vậy, bệnh nhân cần được đưa đến bệnh viện hoặc các trung tâm y tế có khả năng điều trị càng sớm càng tốt. Kết quả từ các nghiên cứu cho thấy, điều trị sớm với thuốc tiêu sợi huyết trong 3 giờ đầu làm tăng thêm ít nhất 30% tỷ lệ không bị tàn phế hoặc chỉ tàn phế ở mức tối thiểu, trong đó 13% bệnh nhân đạt phục hồi chức năng hoàn toàn hoặc gần hoàn toàn sau 3 tháng. Nói cách khác cứ 3 bệnh nhân được điều trị sẽ có thêm 1 bệnh nhân đạt kết quả tốt hơn so với không điều trị, và cứ 8 bệnh nhân sẽ có 1 bệnh nhân trở về cuộc sống bình thường. 3. Tác dụng không mong muốn của thuốc: một biến chứng của phương pháp điều trị này là xuất huyết não. Tỷ lệ xuất huyết não có triệu chứng 6.4% (1 trong 16 ca), tuy nhiên không có sự khác biệt về tỷ lệ tử vong giữa 2 nhóm bệnh nhân được điều trị và không điều trị bằng thuốc này. 4. Cách dùng thuốc: theo khuyến cáo, Alteplase (Actylyse lọ 50mg/50ml) được dùng với liều 0.9mg/kg (liều tối đa 90mg), trong đó 10% tiêm liền vào tĩnh mạch trong 1 phút và 90% còn lại được truyền tĩnh mạch liên tục trong 1 giờ. Ngoài ra cần theo dõi bệnh nhân trong phòng hồi sức, theo dõi chức năng thần kinh và theo dõi huyết áp thường xuyên. Nếu xuất hiện đau đầu, tăng huyết áp cấp, buồn nôn, nôn ói thì ngưng truyền thuốc và chụp lại CT scan não cấp cứu. III. Sử dụng thuốc tại Việt Nam và Bệnh viện chuyên khoa Ngoại Thần kinh Quốc tế 1. Thuốc rTPA (Alteplase) được sử dụng tại Việt Nam từ năm 2005 với kết quả rất khả quan, nhiều bệnh nhân đã trở về với cuộc sống bình thường. Mặc dù thuốc chỉ có thể sử dụng ở các bệnh nhân nhập viện trong những giờ đầu tính từ lúc khởi phát triệu chứng và có thể gây chảy máu trong não ở một số ít trường hợp, tuy nhiên thuốc làm tăng khả năng phục hồi chức năng hoàn toàn sau 3 tháng, giúp bệnh nhân tránh được cuộc sống tàn phế do đột quỵ. Hiện nay đã có một số bệnh viện tại Tp Hồ Chí Minh sử dụng thuốc này. 2. Hiện tại Bệnh viện chuyên khoa Ngoại Thần kinh Quốc tế đã có sẵn thuốc Alteplase và đội ngũ chuyên môn được đào tạo về sử dụng thuốc. Nếu ngay sau bị đột quỵ với triệu chứng đột ngột nói khó, liệt hoặc tê nửa người, và đưa ngay bệnh nhân tới Bệnh viện chuyên khoa Ngoại Thần kinh Quốc tế (65A Lũy Bán Bích, Quận Tân Phú) trong vòng 3 giờ, thì sẽ có khả năng dùng được thuốc này.
Thuốc làm tiêu sợi huyết thường được dùng trong tai biến mạch máu não (nhũn não) và trong nhồi máu cơ tim cấp. Hiện nay, trên thị trường có rất nhiều loại thuốc làm tiêu sợi huyết, cả thuốc Tây y lẫn Đông y. Thuốc tiêu sợi huyết không chọn lọc Hình ảnh sợi fibrinogen trong lòng mạch máu. Streptokinase: Tìm ra năm 1933, là một co-enzyme chiết được từ nuôi cấy các chủng streptococcus haemolyticus nhóm C. Lọ thuốc tiêm 250.000, 750.000 và 1.500.000 đơn vị quốc tế. Enzyme này phối hợp với plasminogen để tạo thành một phức hợp hoạt hóa plasminogen. Phức hợp có tác dụng phân hủy protein ở cục máu và cả fibrinogen đang lưu thông ở máu (tiêu huyết khối). Liều dùng: 1,5 triệu đơn vị truyền tĩnh mạch trong 60 phút. Chống chỉ định: Dị ứng hoặc không dung nạp với thuốc. Đang xuất huyết. Có tiền sử nhồi máu não trong vòng 6 tháng trở lại hoặc xuất huyết tiêu hóa trong 1 tháng trước đó. Bệnh chảy máu, rối loạn đông máu bẩm sinh. U não, phụ nữ có thai trong 5 tháng đầu, mới sảy thai hoặc vừa đẻ xong. Urokinase: Là một plasminogen tìm ra năm 1947, từ nước tiểu và tế bào thận người. Là một enzyme có sẵn trong cơ thể người, có tác dụng mạnh phân hủy fibrin (do phản ứng với plasminogen để chuyển thành plasmin. Có ưu điểm hơn so với streptokinase là dùng được cho bệnh nhân mẫn cảm với thuốc và không có khả năng kháng nguyên nên thuốc có thể dùng được nhiều lần. Đóng gói dạng: lọ thuốc bột tương ứng 75.000 đơn vị CTA kèm 1 ống 5ml dung môi. Liều dùng: Thường tiêm truyền tĩnh mạch dưới 100.000 đơn vị CTA/ giờ. Thường dùng 4 lọ/24 giờ. Trước khi dùng cần làm xét nghiệm sinh hóa về quá trình đông máu. Chống chỉ định: Các tổn thương xuất huyết mới, các chứng chảy máu đang tiến triển, phụ nữ có thai (tuy chưa xác định được độc tính của thuốc với bào thai). Thuốc tiêu sợi huyết chọn lọc Alteplase (biệt dược: actilyse, activase). Đây là chất hoạt hóa plasminogen của mô (tissue plasminogen activator tPA), thuốc này ra đời vào đầu thập niên 1980, chiết xuất từ sự tái kết hợp DNA tế bào melanin người và tế bào buồng trứng chuột đồng Trung Hoa. Nó có tác dụng chuyển plasminogen không có hoạt tính thành plasmin. Plasmin sẽ giáng hóa fibrinogen và làm tiêu sợi huyết (fibrin). Có ưu điểm hiệu quả và ít gây biến chứng xuất huyết hơn streptokinase và urokinase. Chỉ tiêm truyền tĩnh mạch; dùng càng sớm, hiệu quả càng cao (tốt nhất trước 3 giờ sau tai biến). Qua sử dụng alteplase ở Mỹ và EU, có nhận xét: Cứ 1.000 người bệnh dùng thuốc này sẽ có 32 người tránh được tử vong và 130 người phục hồi tốt. Chống chỉ định: xuất huyết nội tiến triển, tiền sử tai biến tim mạch, mới phẫu thuật hoặc chấn thương sọ não, cột sống, tạng chảy máu, cơn tăng huyết áp nặng, huyết áp tâm trương trên 110mmHg. Chú ý: Sau 24 giờ, dùng alteplase: - Không được dùng các thuốc kháng đông hay chống kết tập tiểu cầu. - Không được chọc động mạch, tĩnh mạch trung tâm, đặt ống thông mũi dạ dày hoặc ống thông bàng quang. Reteplase (biệt dược ecokinase, rapilysin...). Liều dùng: 10 đơn vị tiêm mạch trong 2 phút x 2 lần cách nhau 30 phút. Tenecteplase Tiêm mạch, một liều duy nhất trong 5 giây, tùy theo cân nặng. Đông dược Hoa đà tái tạo hoàn: Bài thuốc y học cổ truyền của Trung Quốc, có cách đây hơn 200 năm do danh y Nhiễm Tiểu Phong đề xuất. Năm 1985, Ủy ban khoa học kỹ thuật nhà nước Trung Quốc, từng bước nghiên cứu và xếp thuốc này vào phương thuốc bảo mật cần đột phá của đề tài “Lục Ngũ” cấp Nhà nước và tiếp tục đầu tư tiến hành nghiên cứu lâm sàng giai đoạn II. Thành phần gồm có: xuyên khung, hồng hoa, đương quy, bạch thược, tần giao, ngô thù du, ngũ vị tử, nhân sâm... Tác dụng: ức chế sự ngưng tập tiểu cầu và sự hình thành huyết khối, nhanh chóng làm tiêu các ổ máu tụ, cải thiện tốc độ lưu thông máu ở não của bệnh nhân tai biến mạch máu não. Dùng điều trị và dự phòng tai biến mạch máu não, chữa trị các di chứng của bệnh này. Phụ nữ có thai không nên dùng. Uống thuốc nếu thấy khô nóng trong người có thể dùng thêm mật ong, hoa cúc trắng hoặc giảm liều, cần thiết ngừng thuốc 1-2 ngày. An cung ngưu hoàng hoàn: Thuốc chưa được phép lưu hành hợp pháp ở Việt Nam, đang trong phạm vi một số bệnh viện dùng thử nghiệm. Được giới thiệu là bài thuốc có từ đời nhà Thanh (Trung Quốc) lưu truyền lại. Thành phần có: ngưu hoàng, xạ hương, hoàn liên, trân châu mẫu, tê giác... Nghe tin đồn, thuốc này đã dùng rất hiệu nghiệm cho một cán bộ cao cấp nên một số người có tuổi ở ta, tìm mua dự trữ. Thường dùng 1-3 viên. Thuốc hữu hiệu nếu dùng càng sớm càng tốt sau khi xảy ra tai biến (chậm nhất trong vòng 48 giờ). Cấm dùng cho phụ nữ có thai. Ngoài ra còn có thực phẩm chức năng natlospes, lumbrotin. Hiện nay (12/2007), FDA (Mỹ) đã công nhận hiệu quả và an toàn của thiết bị Pemumbra dùng để phá và hút cục máu đông. Ưu điểm của phương pháp này cho phép điều trị cho bệnh nhân nhũn não đến muộn trong 8 giờ đầu (mở rộng khoảng thời gian điều trị với phương pháp dùng thuốc tiêu huyết khối). Một số lưu ý: Sau khi tai biến xảy ra, dùng thuốc càng sớm càng hiệu quả. Có thể dùng ngay trên xe cấp cứu khi đưa bệnh nhân tới bệnh viện. Chú ý các chống chỉ định trước khi dùng và cả sau khi dùng, cung như tương tác các loại thuốc này với một số thuốc khác. Cần giải thích cho bệnh nhân hoặc người nhà bệnh nhân lợi ích và nguy cơ của thuốc đẻ có sự đồng ý chấp nhận dùng. Có sẵn phương tiện hồi sức cấp cứu khi sử dụng thuốc. DS. Phạm Tiếp |
